به حقیقت تلاش در جهت بهره گیری از همه ظرفیت منابع هیدروکربوری به خصوص نفت، زمینه ورود به بخشهای ناشناخته و پیچیده علم و دانش را موجب گردید، از سوی دیگر با بهره گیری از دستاوردهای علمی در بخشهای مختلف، موجبات استفاده بهینه از ظرفیتهای مختلف منابع هیدروکروبوری شده است. در حوزه بالادستی پیشرفت روزافزون فن آوریهای مربوط به نفت و گاز موجب شده که هزینه استخراج و استفاده از منابع مذکور در طول زمان کاهش یافته و به عبارتی اقتصادی و منطقی باشد.

در گذشته به دلیل پایین بودن سطح تکنولوژیها، امکان فنی برای استخراج برخی منابع وجود نداشت و شاید اقتصادی نبود اما امروزه با بهره گیری از تکنولوژیهای جدید، زمینه استحصال این منابع فراهم گردیده است. بسیاری از حوزه ها و میدانهای نفتی که در حال حاضر در عرصه تولید و عرضه نفت و گاز فعال هستند به دلایل زمین شناختی و فنی در گذشته غیرفعال بودند.

در این زمینه باید به طور خاص باید به میدانهای نفت و گاز در دریاها اشاره کرد، همچنین می توان پیش بینی کرد که با پیشرفت فن آوریهای مربوط به اکتشاف و استخراج، در آینده بشر به منابع جدید نفت و گاز در اقیانوسها و مناطق سخت مانند قطبهای شمال و جنوب دست پیدا کند.

علاوه بر این در حوزه بالادستی، پیشرفت علم و دانش زمینه بهره گیری بهینه از میدانهای نفت و گاز را موجب گردیده است. در این راستا می توان به طول عمر چاه ها و مخازن اشاره کرد. اگر در گذشته امکان استحصال حداکثر 20 درصدی از میادین و چاههای نفت فراهم بود امروزه با پیشرفت مهندسی مخازن، زمینه استحصال 60 درصدی از میادین نفت و گاز فراهم شده است. با این مهم باید ماندگاری و صیانت از چاهها را نیز اشاره کرد. فن آوریهای نوین همچنین به کاهش هزینه استحصال نفت و گاز از طریق جداسازی و اعمال فرایند پالایش نفت و گاز در مخازن و سر چاه کمک کرده است. به طور خاص امروزه دانش نوین صنعت نفت در حوزه بالادستی در حوزه نفت شیل متمرکز شده که خود انقلابی در این زمینه است.

عرصه دیگر تأثیر فن آوری و دانش در صنعت نفت، حوزه پایین دستی است به گونه ای که با پیشرفت سریع دانش مربوطه در بخشهای مختلف پالایشی و پتروشیمی، ارزش واقعی منابع هیدروکربوری چندین برابر افزایش یافته است. با فرض قیمت 100 دلاری برای هر بشکه نفت خام، با پیشرفت فن آوری و دانش صنایع پایین دستی، ارزش هر بشکه تا 300 دلار قابل محاسبه است که به طور طبیعی دوسوم این ارزش به صاحبان دانش و مراکز پالایشی و پتروشیمی تخصیص می یابد. بخش قابل توجهی از پیشرفت دانش صنعت نفت امروزه بر مدار صنایع پایین دستی متمرکز است. به عبارت دیگر سرعت پیشرفت فن آوریها در این حوزه به دلیل سوآوری سریع تر و بیشتر نسبت به حوزه بالادستی بیشتر است و این مسئله همواره نگرانی هایی را در بازار به دلیل برهم خوردن تعادل بازار نفت ایجاد کرده و می کند.

توسعه سریع فن آوریهای مربوط به صنعت نفت علاوه بر آثار مستقیم بر پیشرفت و تکامل این صنعت، آثار غیرمستقیمی نیز بر پیشرفت این صنعت و همچنین بهره گیری مداوم از آن در راستای استانداردهای زندگی بشر داشته است. فن آوریهای جدید در کاهش آلایندگی محیط زیست در حوزه های بالادستی و پایین دستی صنعت نفت تأثیرات شگرفی در سالهای اخیر داشته است و زمینه تداوم بهره گیری از این منابع را در کشورهای توسعه یافته فراهم ساخته است.

جایگزینی گاز طبیعی برای مصرف سوخت و گرایش جهانی به این ماده به جای نفت خام به عنوان سوخت پاک در این راستاست. علاوه بر این توسعه فن آوری در سایر حوزه های انرژی مانند انرژیهای تجدیدپذیر سبب گردیده که در رویکرد بهره گیری از منابع هیدورکروبوری به سوی استفاده بهینه و صیانتی از منابع موجود در جهت ماندگاری این منابع برای نسلهای آینده تغییر یابد.  

با این تفاسیر به نظر می رسد که صنعت نفت ایران در شرایط جدید یک الزام بزرگ دارد و آن ورود برنامه ریزی شده و هدفمند به حوزه دانش و فن آوری است. صنعت نفت در سالها و دهه های اخیر همواره به دلیل تنگناهای سیاسی و اقتصادی از روند پیشرفت دانش و فن آوری عقب افتاده است. این عقب افتادگی در سالهای اخیر با اعمال تحریمها بیش از پیش احساس می شود.

لازمه حضور دوباره ایران در صدر کشورهای تولیدکننده نفت و به تبع آن گاز جهان و همچنین بالا بردن قدرت تأثیرگذاری این کشور به عنوان بزرگترین دارنده ذخایر هیدروکربوری جهان در معادلات سیاسی و اقتصادی بین  المللی و نهایتاً کاهش آسیب پذیری اقتصادی و صنعتی در این زمینه، حرکت بر مدار دانش و فن آوری است، بنابراین در ابتدای امر، اقتصاد دانش بنیان باید در صنعت نفت و گاز به عنوان مزیت اصلی اقتصاد ایران تجلی پیدا کند.

دوران پساتحریم فرصتی برای بازتعریف صنعت نفت ایران بر مبنای دانش روز است. قراردادهای جدید نفتی موسوم به IPC با هدفگذاری مشخص بر بهره گیری از دانش روز در حوزه بالادستی، گام مهمی در این راستا می باشد که باید با جدیت و با قدرت مدیریت شود تا زمینه انتقال فن آوری و دانش روز به صنعت نفت کشور فراهم گردد و عقب افتادگیهای ایجاد شده  جبران گردد.

دکتر علیرضا سلطانی، کارشناس اقتصاد انرژی