در سال 1337 هجری شمسی با فعالیت «بنگاه کود شیمیایی مرودشت» نخستین بارقه‌های امید مربوط به صنعت پتروشیمی در ایران شکل گرفت و در سال 1342 با بهره‌برداری از مجتمع پتروشیمی شیراز این صنعت به طور رسمی وارد فعالیت‌های اقتصادی کشور شد.

از سوی دیگر در سال 1338 بخش خصوصی ایجاد یک کارخانه کلرآلکالی را مورد توجه قرار داد. این کارخانه نزدیک آبادان بود و با تجزیه نمک طعام، سود سوز آور و کلر تولید می‌کرد. مشخص نیست که چرا نام شرکت را «شرکت سهامی پتروشیمی ایران» و نام کارخانه را «کارخانه پتروشیمی ایران» گذاشته بودند زیرا کار کارخانه، عملیات شیمیایی محض بود، شاید این شرکت یا کارخانه در آینده می‌خواست محصولات پتروشیمی تولید کند.

در روز 29 دی ماه 1342 شاه مخلوع از این کارخانه بازدید کرد و روزنامه‌ها هم نوشتند «پتروشیمی آبادان به بهره‌برداری رسید» پس از تشکیل و سازماندهی شرکت، بررسی طرح‌هایی که از میان تولید محصولات انبوه پتروشیمی باید انتخاب می‌شد، آغاز شد. تا مدت‌ها کارخانه تولیدی شرکت، محصول کود شیمیایی شیراز بود که به شرکت واگذار شده بود.

تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، توسعه این صنعت با تعداد اندکی از مجتمع‌های پتروشیمی با هدف تأمین نیاز داخلی کشور به کود شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی جدید نظیر دوده، گوگرد، گاز مایع، سود سوزآور، کربنات و بی کربنات سدیم، پی وی سی و مواد نرم کننده پلاستیک به اجرا درآمد که احداث مجتمع‌های پتروشیمی رازی (شاهپور سابق)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز، خارک، فارابی (ایران نیپون سابق) و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز و انجام بخش عمده‌ای از احداث پتروشیمی بندر امام (ایران ژاپن سابق) حاصل تلاش‌های این دوره بوده است.

آنچه مسلم است تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی، روند رشد صنعت پتروشیمی در ایران آنچنان چشمگیر نبود. در آن مقطع آهنگ آرام توسعه با سرعت رشد و توسعه پس از انقلاب به هیج وجه قابل مقایسه نیست. در دوره پس از انقلاب و به فاصله سال‌هایی که کشور درگیر جنگ تحمیلی بود فعالیت خیره کننده‎ای در این صنعت رخ نداد اما پس از آن در دوره سازندگی و با توسعه شبکه گازرسانی و تولید از مخزن پارس جنوبی طی دهه 70 و اوایل دهه 80 صنعت پتروشیمی به صنعتی اثرگذار در اقتصاد ایران بدل شد.

در سال‌های 1368 تا 1373 بازسازی مجتمع‌های آسیب دیده در جنگ تحمیلی با جدیت پیگیری شد و به تدریج، مجتمع‌های آسیب دیده به بهره‌برداری رسید. در عین حال بهره‌برداری شماری از طرح‌های اساسی شرکت ملی صنایع پتروشیمی شامل مجتمع‌های پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک و تکمیل مجتمع بندر امام آغاز شد.

در سال‌های 1374 تا 1378 با بهره‌برداری از طرح‌های باقیمانده از برنامه پنج‌ساله نخست، تولید سالانه محصولات پتروشیمیایی از 4.2 به 11 میلیون تن در سال رسید. از سال 1379 فعالیت‌های صنعت پتروشیمی به اوج خود رسید. در این دوره، بر پایه تجربه‎های به دست آمده از اجرای برنامه‌های نخست و دوم، با اجرای برنامه پنج‌ساله سوم و چهارم، ساخت طرح‌های متعددی آغاز شد و از آن میان مجتمع‌های پتروشیمی تبریز، ارومیه، خراسان، بوعلی سینا، خوزستان، بیستون، فن‌آوران، امیر کبیر، شهید تندگویان، مارون، پارس، زاگرس، آریا ساسول، نوری (برزویه)، پردیس، جم، کرمانشاه، لاله، کارون و مهر به تولید رسید. افزون بر آن، فعالیت‌هایی چون استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، توسعه صادرات، ارتقای جایگاه پتروشیمی در صادرات غیر نفتی و گسترش فعالیت‌های خصوصی‌سازی مورد توجه بود.

65 میلیون تن ظرفیت نصب شده پس از انقلاب اسلامی

در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بیش از 50 طرح‌ پتروشیمی با ظرفیت 65 میلیون تن که بخشی از آن شامل توسعه پتروشیمی شیراز، توسعه پتروشیمی رازی، پتروشیمی بندر امام، پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک، گسترش دوده صنعتی اهواز، پتروشیمی ارومیه، پتروشیمی خراسان، پتروشیمی تبریز، متانول خارک (پتروشیمی خارک)، الفین ششم (پتروشیمی امیرکبیر)، سرویس‌های جانبی متمرکز (پتروشیمی جم)، آروماتیک سوم (پتروشیمی بوعلی سینا)، متانول سوم (پتروشیمی فن‌آوران)، LAB نخست (پتروشیمی بیستون) و PET/ PTA اول (پتروشیمی شهید تندگویان) افتتاح شده است.

پلیمرهای مهندسی (پتروشیمی خوزستان)، استحصال اتان (پتروشیمی پارس)، سرویس‌های جانبی متمرکز (پتروشیمی مبین)، الفین هفتم (پتروشیمی مارون)، متانول چهارم (پتروشیمی زاگرس)، اسید استیک و منواکسید کربن (پتروشیمی فن آوران) آروماتیک چهارم (پتروشیمی نوری)، آمونیاک و اوره چهارم (پتروشیمی پردیس)، PET/ PTA دوم (پتروشیمی شهید تندگویان)، پلی‌اتیلن سبک (پتروشیمی لاله) و آمونیاک سوم (پتروشیمی رازی) از دیگر طرح‌های به بهره‌برداری رسیده پس از پیروزی انقلاب است.

پس از پیروزی انقلاب همچنین طرح‌های پلی‌اتیلن سنگین فیلیپین (NPC – آلیانس)، آمونیاک و اوره پنجم (پتروشیمی کرمانشاه)، الفین نهم (پلیمر آریاساسول)، الفین دهم (پتروشیمی جم)، اتیلن گلایکول‌ها (فرسا شیمی)، توسعه سرویس‌های جانبی متمرکز (پتروشیمی فجر) و فاز اول ایزوسیانات‌ها (پتروشیمی کارون) به بهره‌برداری رسیده است. مهمترین دستاوردهای صنعت پتروشیمی پس از انقلاب اسلامی، توسعه و ایجاد ظرفیت تولید انواع محصولات پتروشیمی بوده است. در حال حاضرصنعت پتروشیمی ایران با بیش از 50 سال فعالیت در بخش‌های توسعه‌ای توانسته است با رویکرد کاهش خام فروشی و تکمیل زنجیره ارزش، سبب ایجاد زیرساخت‌های مناسب در حوزه صنایع پایین دستی شود.

براساس اعلام مرضیه شاهدایی، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، ظرفیت کنونی نصب شده تولید این صنعت 65 میلیون تن است و این مقدار تا چند سال آینده سه برابر می شود.

افزایش 46 برابری تولید محصولات پتروشیمی

تولید محصولات پتروشیمی از یک میلیون و 604 هزار و 100 تن در سال 1357 به 46 میلیون و 400 هزار تن در سال 94 رسید. بدان معنا که تولید محصولات پتروشیمی در کشور حدود 46 برابر شده است. از سوی دیگر بر اساس برآوردهای صورت گرفته، پیش‌بینی می‌شود مقدار تولید محصولات پتروشیمی تا پایان امسال 50 تا 51 میلیون تن افزایش یابد.

مجموع کل تولید 55 مجتمع پتروشیمی ایران از ابتدای امسال تا ابتدای دی‌ماه در ماهشهر، عسلویه و سایر مناطق کشور با 74 درصد ظرفیت اسمی و 86 درصد برنامه تولید، بالغ بر 37 میلیون و 600 هزار تن بود. در حال حاضر21مجتمع پتروشیمی مستقر در منطقه ماهشهر با 64 درصد ظرفیت اسمی و 79 درصد برنامه تولید، نزدیک به 13 میلیون و 500 هزار تن تولید را رقم زدند.

عملکرد تولید مجتمع‌های پتروشیمی مستقر در منطقه عسلویه نیز با 82 درصد ظرفیت اسمی و 90 درصد برنامه تولید، نزدیک به 17 میلیون تن بود. سهم تولید 19 مجتمع پتروشیمی مستقر در سایر مناطق کشور از کل تولید واقعی، با 80 درصد ظرفیت اسمی و 93 درصد برنامه تولید، در حدود هفت میلیون و 300 هزار تن بود.

بهره‌برداری از چند طرح صنعت پتروشیمی در دهه فجر

با توجه به اقداماتی که در حوزه اقتصاد مقاومتی انجام گرفته، 11 پروژه تعریف شده که تعداد زیادی از این پروژه‌ها به تولید رسیده و افتتاح شده‌اند. به عنوان مثال، پتروشیمی مهاباد، واحد آمونیاک و اوره پتروشیمی شیراز، واحد اسید سولفوریک پتروشیمی ارومیه و... از جمله واحدهایی به شمار می‌آیند که به تولید رسیده‌اند. تعداد دیگری از پروژه‌ها از جمله واحد تصفیه آب فاز 2 پتروشیمی فجر، پتروشیمی تخت جمشید، چند واحد در پتروشیمی کارون، واحد سولفور زدایی پتروشیمی نوری، فاز 2 کاویان 2، فاز نخست نیروگاه پتروشیمی دماوند و... از دیگر پروژه‌های تولیدی است که در دهه فجر امسال شاهد افتتاح آنها خواهیم بود. 

به گفته شاهدایی، پنج طرح پتروشیمی در دهه فجر امسال و سه طرح نیز در ابتدای سال آینده وارد جریان تولید می شوند و به بهره‌برداری رسمی خواهند رسید.فاز دوم پتروشیمی کاویان به ظرفیت یک میلیون تن، فاز دوم پتروشیمی مروارید به ظرفیت 550 هزار تن، پتروشیمی انتخاب به ظرفیت 250 هزار تن و نیز پتروشیمی تخت جمشید به ظرفیت 250 هزار تن آماده افتتاح رسمی در دهه فجر هستند. فاز دوم پتروشیمی پردیس نیز با ظرفیت یک میلیون تن تا پایان سال به بهره‌برداری می‌رسد.

سه واحد از طرح پتروشیمی بوشهر، متانول مرجان و واحد نخست مخازن نیز در اوایل سال آینده آماده افتتاح خواهند شد. ظرفیت نصب شده صنعت تا 5 سال آینده به بیش از 100 میلیون تن خواهد رسید و انتظار می رود تا پایان امسال ظرفیت تولید به 50 میلیون تن برسد.

بر اساس اعلام مسئولان تولید محصولات پتروشیمی در برنامه ششم توسعه دو برابر می‌شود و پروژه‌های مورد نیاز، سرمایه‌گذاری برای تحقق این برنامه‌ها تعریف و چارچوب‌های آن نیز مشخص شده است. بر این اساس، با هماهنگی شرکت‌های نفت، گاز و پالایش و پخش خوراک مورد نیاز مجتمع‌های پتروشیمی مشخص شده و انتظار براین است که تا افق 1404 تولید حداقل دوبرابر شود و نیاز ارزی این صنعت نیز به 40 تا 50 میلیارد دلار برسد که خود این موضوع علاوه بر این‎که ارزش افزوده خوبی ایجاد می‌کند، می‌تواند سبب ایجاد درآمد ارزی مناسبی شود.

صنعت پتروشیمی اکنون به عنوان یکی از بخش‌های اصلی صنعت نفت کشور، طلایه دار ایجاد ارزش افزوده و رشد اقتصادی در کشور است که محصولات آن مقام اول صادرات غیر نفتی را در سبد تجاری اقتصاد ایران به عهده دارد. این صنعت همچنین به عنوان عاملی اثر گذار در توسعه پایدار و ایجاد اشتغال در کشور نقشی تعیین کننده دارد که بارها از سوی مسئولان به آن تاکید شده است.

هم اکنون 66 طرح پتروشیمی برنامه پنجم به اضافه 3 طرح پیشتاز برنامه ششم در نقاط مختلف کشور از جمله منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی ماهشهر ، منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس و سایر مناطق در دست اجراست که پیش‌بینی می‌شود با تکمیل و راه‌اندازی آنها ظرفیت تولید این صنعت به بیش از 105 میلیون تن افزایش یابد که نتیجه این تولید در به حرکت درآمدن چرخ‌های اقتصاد کشور و همچنین اشتغال‎زایی در مناطق مختلف کشور بسیار اثرگذار است. 

ازسوی دیگر بررسی اهداف نقشه راه توسعه صنعت پتروشیمی کشور به افزایش راندمان تولید مجتمع‌های موجود تا رسیدن به سطح ظرفیت اسمی، اجرا و تکمیل طرح‌های نیمه تمام باقیمانده از برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه، اجرای طرح‌های جدید (ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری با هدف جبران تاخیر در دستیابی به اهداف برنامه‌ها) فراهم ساختن زمینه توسعه متوازن صنایع پایین دستی پتروشیمی با هدف تکمیل زنجیره ارزش طبق قانون نفت و با همراهی وزارت صنعت، معدن و تجارت اشاره می‌کند، ضمن آنکه برنامه صنعت پتروشیمی ایران در افق 1404 دستیابی به تولید 130 میلیون تن محصولات پتروشیمی را مدنظر قرار داده است.

تنوع محصولات و صادرات به کشورهای مختلف

از جمله دستاوردهای صنعت پتروشیمی ایران پس از انقلاب اسلامی را می‌توان تنوع محصولات پتروشیمی و صادرات آن به کشورهای مختلف اشاره کرد. به گفته فرناز علوی، مدیر برنامه‌ریزی و توسعه شرکت ملی صنایع پتروشیمی صادرات محصولات پتروشیمی ایران، تا پایان امسال به 20 میلیون تن می‎رسد. بررسی بازار‌های هدف صادراتی ایران نشان می‌دهد که بالاترین رقم صادرات محصولات پتروشیمی ایران را به آسیای دور و کشورهایی مانند هند، چین و کره جنوبی بوده است. ضمن آنکه صادرات محصولات پتروشیمی ایران به آفریقا نیز شرایط مناسبی دارد و با توجه به افزایش تولید، برای رشد میزان صادرات به این منطقه تلاش می شود. اکنون محصولات پتروشیمی علاوه بر مناطق مذکور به کشورهای اروپای غربی و شرقی مانند آلمان، انگلیس و مجارستان صادر می‎شود به گونه ای که صادرات محصولات پتروشیمی ایران در هفت ماه امسال به اروپا دو برابر شده است.