دریاها و اقیانوسها علاوه بر تامین بخشی از زنجیره غذایی دنیا، قریب به 90 درصد اکسیژن کره زمین را تامین می‌کنند، بنابراین، آلودگی آب یعنی صدمه به زمین، هوا و ساکنان آن. کنوانسیون بین‌المللی مارپل (Marpol 1978) جهت جلوگیری از آلودگی دریاها و رودخانه‌ها، قوانین و مقرراتی را وضع کرده است و کشورهای عضو که ایران نیز یکی از آنهاست، متعهد به اجرای همه  این مقررات هستند. 

علاوه بر کنوانسیون مارپل، کنوانسیون منطقه‌ای کویت در سال 1978 برای همکاری درباره حمایت و توسعه محیط زیست دریایی و نواحی سواحل خلیج فارس در برابر آلودگی، متشکل از هفت کشور منطقه با نام  Prevention Marine Environment Regional Organization  تشکیل شده است. در کشور ما لایحه چگونگی حفاظت دریا و رودخانه‌های مرزی از آلودگی نفتی در بهمن ماه سال 86 تحت شماره 31856 به تصویب هیئت وزیران رسید و به مراجع ذیربط ارجاع شد که طی آن، برای آلوده کنندگان آبها جرایمی نیز در نظر گرفته شد.

منابع آلاینده آب دریا: مواد زائد جامد و پسابهای بهداشتی از بندر و کشتی‌ها، آب شستشوی کشتی‌ها، نشت مواد نفتی از نازلها و فلنج‌ها و یا از اتصالات و خطوط لوله از مهمترین منابع آلاینده آب دریا به شمار می رود و برخورد و تصادف کشتی ها با یکدیگر و برخورد لنگر کشتی با خطوط لوله دریائی را نیز می توان به عنوان دلایل ایجاد آلودگی آب مورد اشاره قرار داد. 

اما در مورد راهکارهای مقابله با آلودگی باید گفت: در خصوص مواد زائد جامد، باید طبق مقررات سازمان حفاظت محیط زیست قانون مدیریت پسماندها مصوبه اردیبهشت ماه سال 83 اعمال شود و  در مورد پساب‌های بهداشتی بنادر نیز لازم است این پساب‌ها قبل از تخلیه به دریا در تصفیه خانه‌های شهری تصفیه‌ شده و به حد استاندارد سازمان حفاظت محیط زیست ایران جهت تخلیه به آبهای سطحی برسد؛  پسابهای بهداشتی کشتی‌ها نیز باید در داخل کشتی تصفیه شده و سپس به دریا تخلیه شوند.

در مورد آلودگی نفتی، طبق کنوانسیون مارپل، همه کشتیهای نفتکش باید دارای گواهینامه استاندارد جلوگیری از آلودگی مواد نفتی یا (International Oil Pollution Prevention Certificate) باشند و همچنین در بنادر باید طرح مقابله با آلودگی نفتی Oil Spillage Contingency Plan  وجود داشته باشد.

طرح مقابله با آلودگی نفتی، در پی به حداقل رساندن آلودگی زیست محیطی، به حداقل رساندن صدمات انسانی در مناطق مسکونی ساحلی، حفاظت از مناطق حساس زیست محیطی مانند جنگلهای حرا و سواحل مرجانی و محل‌تخم‌ریزی آبزیان، حفاظت از مناطق اقتصادی مانند بنادر ماهیگیری و تجاری و حفاظت از مناطق صنعتی مانند تاسیسات آب شیرین کن، تاسیسات نفتی و نیروگاههاست.

همچنین در طرح مقابله با آلودگی باید تیم ورزیده به همراه دستگاهها و تجهیزات مقابله با آلودگی وجود داشته باشند و با برگزاری مانورهای برنامه‌ریزی شده آمادگی خود را در شرایط اضطراری حفظ کنند.

طرح مقابله با آلودگی نفتی باید در بردارنده درجه اهمیت از نوع 1 تا 3 باشد و با توجه به میزان نشتی مواد نفتی این 3 درجه تعیین می‌شود؛ در منطقه خزر این درجه بندی براساس میزان نشتی مواد نفتی به این شرح است:

 نشتی کم: نشتی ای که مقدار آن کمتر از 50 بشکه ‌باشد و خسارت ناچیزی به محیط زیست وارد ‌کند و در اثر تخلیه یا بارگیری به وجود ‌آید.
نشتی متوسط : بین 50 بشکه تا پنج هزار بشکه است و این نشتی نیز با تخلیه یا بارگیری حادث می‌شود.
نشتی زیاد: بیشتر از پنج هزار بشکه است و  براثر تصادف کشتی‌ها و یا شکستگی لوله نفتی حادث می‌شود.

در طرح مقابله با آلودگی نفتی باید سه سطح محلی، ملی و بین‌المللی در نظر گرفته شود؛ به این شکل که در نشتی‌های کم، طرح محلی و در نشتی‌های متوسط، طرح ملی و در نشتی‌های زیاد، احتمال بکارگیری طرح بین‌المللی وجود دارد.

به عنوان نمونه، یک طرح مقابله با آلودگی نفتی بایددارای بخشهای زیر باشد:
• بخش استراتژی که در این قسمت، نحوه مقابله با آلودگی با توجه به ماهیت مواد نفتی مشخص می شود.
• بخش عملیاتی با نیروهای کار آزموده و تجیهزات کافی
• بخش اطلاعات ضروری مانند شماره‌های تماس‌ ضروری و اضطراری و نقشه‌های مناطق حساس

هنگامی که مواد نفتی به روی آبها می‌ریزد، تحت تاثیر بادهای غالب، دما و جهت‌ گردش آب، خواص فیزیکی و شیمیایی آن تغییر می‌کند. مواد فرار در دماهای 30 تا 40 درجه سانتیگراد از نفت جدا شده و مابقی به صورت لکه شناور روی آب در جهت حرکت آب به حرکت در می‌آید. بنابراین هنگامی که آلودگی از نوع هیدروکربورهای سبک باشد، قسمت اعظم آن تبخیر می‌شود و راه مقابله با این نوع هیدروکربور به  استراتژی مقابله با آلودگی نفتی بستگی دارد.

به طور کلی سرنوشت نفت هنگام نشت به دریا اینگونه است که ابتدا مواد فرار تبخیر می شوند و میزان تبخیر به دما و باد و فشار تبخیر بستگی دارد. ترکیبات نفتی که نقطه جوشش آنها زیر 200 درجه سانتیگراد است، در طول چندین ساعت تبخیر می‌شوند و ترکیبات نفتی که نقطه جوشش آنها زیر 270 درجه سانتیگراد است، تبخیر آنها چندین روز طول می‌کشد. مرحله بعد، مرحله حل شدن قسمتی از ترکیبات نفتی در آب است که طی آن، برخی ترکیبات نفتی که دارای مولکولهای کوچک هستند بویژه ترکیبات حلقوی مانند بنزن و زایلین در آب حل می‌شوند، حتی مقدار کمی از این مواد اگر در آب حل شوند، به دلیل سمی بودن جهت آبزیان دریایی بسیار مضر است و موجب از بین رفتن ارگانیسمهای دریا می شود.

 اکسیده شدن قسمتی از ترکیبات توسط نور خورشید، مرحله بعد است که طی آن، تابش اشعه UV خورشید به مواد نفتی که قطبی شده هستند باعث اکسیده شدن آنها می‌شود و به دلیل شدت تابش خورشید در منطقه خزر، تغییرات خواص مواد نفتی در این منطقه بسیار بیشتر از مناطقی است که دارای دمای بیشتری هستند. سپس تجزیه بیولوژیکی مواد نفتی صورت می گیرد؛ وجود میکروارگانیسم‌ها در آب دریا باعث می شود برخی از این میکروارگانیسم‌ها از مواد نفتی به عنوان منبع غذایی استفاده کنند و بنابراین با ترشح آنزیم، مولکول‌های نفتی را شکسته و جذب می کنند و به موازات این عمل، جمعیت این نوع میکروارگانیسم‌ ها نیز در آب دریا بیشتر می ‌شود. در برخی از مناطق که گرد وغبار زیاد است و روی سطح آب می‌نشیند، این گرد و غبار تحت شرایط آب و هوایی با مواد نفتی مخلوط شده و وزن مخصوص آنرا سنگین‌تر از آب می‌کند و با جریانات آب در کف دریا رسوب می‌کند.

 هنگامی که میزان نشتی نفت زیاد باشد، قطرات آب درون مواد نفتی نفوذ می ‌کند و گرانروی نفت بیشتر از حالت خالص آن می ‌شود و موج‌ها باعث تکه تکه شدن این نوع امولوسیون شده و تکه‌های بزرگ مواد نفتی به روی سطح آب می ‌آیند.

 امواج دریا تکه ‌های نفت را به قطرات ریزتری در سایز یک تا هزار میکرومتر در می ‌آورد و این قطرات ریز به سطح آب می‌ آیند و با جریانات جزر و مدی این قطرات به زیر آب می ‌روند. میزان پراکنده شدن طبیعی لکه‌ های بزرگ نفتی بین 0.5 تا 2 درصد در ساعت است.

 روشهای مقابله با آلودگی‌های نفتی:
 بازیافت مواد نفتی به طریق مکانیکی:  رها کردن لکه‌های نفتی در جهت حرکت آب تا به ساحل برسد و سپس پاکسازی سواحل از آلودگی لکه‌های نفتی مونیتور می‌ شود و از ورود آن به مناطق حساس جلوگیری به عمل‌ می‌ آید که استفاده از ماهواره جهت مونیتور کردن لکه های نفتی امروزه بسیار رایج شده است. تصور بر این است که استفاده از وسایل مکانیکی جهت بازیافت لکه‌های نفتی از سطح دریا بسیار مفید است ولی این روش محدودیتهایی را در بر دارد که استفاده از بوم‌های شناور در هنگام وزش باد و جریانات امواج، کارآیی خود را از دست می ‌دهد و معمولاً بخش‌ کمی از لکه های نفتی را می توان بازیافت کرد به طوری که اگر سرعت حرکت لکه‌ها بیش از 0.5 متر بر ثانیه باشد، جمع آوری لکه‌ های نفتی به حداقل می رسد؛ استفاده از سطحی روب‌ها با انواع مختلفی در بازیافت مکانیکی‌ کاربرد دارد و گاهی استفاده از یک پمپ ساده می تواند کارساز باشد، میزان بازیافت سطحی روب‌ها و مقدار تانکر ذخیره مواد بازیافتی از فاکتورهای مهم محدود کننده این روش هستند، کارآیی بازیافت مکانیکی بستگی به موقعیت لکه ‌های نفتی دارد.

تجهیزات استفاده شده در روش ‌مکانیکی به قرار زیر است:
 بومهای شناور (تعداد، اندازه و نوع این وسیله به شرایط جغرافیایی و موقعیت مکانی بندر وابسته است)
 شناورهای کشنده بوم (تعداد و قدرت این شناورها بستگی به تعداد بوم دارد، جهت کشیدن هر بوم تعداد دو دستگاه شناور لازم است)
 زنجیر، طناب و کابلهای فلزی (تعداد، نوع و مقدار این وسایل به شرایط بندر بستگی دارد)
 گوی‌های شناور  (Buoys)
 تانکر ذخیره مواد نفتی بازیافتی
 بسته‌های جاذب  (Absorbent Kit)
 پدهای جاذب  (Sorbent Pads)
 وسایل حفاظت فردی مناسب  (personnel protective equipment) PPE
 
روش رهاسازی لکه‌های نفتی تا زمان رسیدن به ساحل: این روش جهت بنادر نفتی کارساز نیست زیرا  محدودیت محوطه بندر این اجازه را نمی ‌دهد. اگر نشتی‌ های نفتی دور از ساحل و بر اثر صدمه به لوله‌های انتقال نفت و یا تصادف شناورهای نفتکش به وجود آمده باشد می ‌توان از این روش استفاده کرد و با توجه به جهت حرکت لکه‌های نفتی عمل کرد. علاوه بر آن، جهت حرکت باید به سواحلی که خالی از سکنه است و استفاده اقتصادی و صنعتی نمی شوند هدایت شود و پس از رسیدن لکه‌های نفتی به سواحل اقدام به پاکسازی سواحل کنند؛ پاکسازی سواحل به نیروی انسانی، مواد و تجهیزات زیادی نیازمند است و همچنین مواد نفتی جمع آوری ‌شده نیز باید به نحو مقتضی دفع شوند.

 رها سازی لکه‌های نفتی تا به طور طبیعی از بین برود: این روش ‌نیز مانند روش قبل در بنادر کارساز نیستند و در خطوط لوله دریایی یا تصادف شناورهای نفت کش در وسط دریا از این روش استفاده می ‌شود و حرکت لکه نفتی لحظه به لحظه مونیتور می ‌شود و با استفاده از مدل‌ های از پیش تعیین شده عمل می شود و در صورت انحراف از مدل فرضی، فوراً با روش‌ های دیگر از ورود لکه‌های نفتی به مناطق حساس جلوگیری به عمل می‌آید.

 روش استفاده از مواد شیمیایی (Dispersants): امروزه استفاده از مواد شیمیایی در مقابله با آلودگی نفتی آب‌ها بسیار رایج شده است، نقش این مواد در برطرف کردن آلودگی به این صورت است که لکه‌ های نفتی را که در سطح آب هستند در هم شکسته و آن را به ذرات ریز‌تری بدل می ‌کند و این ذرات به عمق‌ آب نفوذ کرده و رقیق می ‌شوند و سپس توسط میکروارگانیسم‌ های موجود در آب مورد استفاده قرار گرفته و تجزیه شده و درنهایت از بین می‌ روند و به این ترتیب از خسارت زیست محیطی و اقتصادی جلوگیری به عمل می‌آید.

در استفاده از Dispersant ها باید دقت بیشتری به عمل آید زیرا  خود این مواد نیز برای موجودات آبزی ایجاد مسمومیت می ‌کنند و میزان غلظت این مواد و همچنین نوع بکار گرفته شده باید قبلاً مطالعه شده و با آزمایشهای تجربی به دست آید؛ همچنین استفاده از این مواد مستلزم داشتن مجوز از سازمانهای ذیربط است. به طور مثال در منطقه خزر باید از  Dispersantهایی استفاده شود که در فهرست مجاز این منطقه قرار دارد.

بنابراین، تصمیم در مورد این که از این مواد استفاده شود یا نه، به تخصص ویژه نیاز دارد و این متخصصان باید تیم مقابله با آلودگی نفتی را در این مورد توجیه کنند. یکی دیگر از موارد مهم در این روش، مقابله با آلودگی استفاده از دستگاهها و تجهیزات پاشیدن مواد به سطح آب دریاست و از روشهای رایج پاشیدن مواد استفاده از هواپیما، استفاده از مونیتورهای آتش‌نشانی و استفاده از نازلهای مخصوص است.

به طور کلی، مزایا و معایب استفاده از Dispersant به قرار زیر است:
 مزایای استفاده از Dispersant جهت مقابله با آلودگی نفتی:
 این مواد در جریانات امواج و تلاطم زیاد در دریاهای بزرگ کاربرد دارد.
 استفاده از هواپیما جهت پاشیدن Dispersant سریعترین روش مقابله با آلودگی است.
این مواد لکه‌ های سطحی نفت را از بین می ‌برند و تاثیرات بادهای غالب جهت به حرکت در آوردن لکه‌های نفتی متوقف می ‌شود و لکه‌ های باقیمانده به راحتی قابل ردیابی و بازیافت هستند.
 استفاده از این روش از آلوده شدن پستانداران و پرندگان دریایی، به مواد نفتی جلوگیری می‌ کند.
این روش از تشکیل امولوسیون آب در نفت جلوگیری می ‌کند و لخته‌ های نفت در سطح آب به وجود نمی ‌آید.
 این روش تجزیه طبیعی مواد نفتی را با افزایش سطح تماس نفت با آب سرعت می بخشد.
 معایب استفاده از Dispersant جهت مقابله با آلودگی نفتی:
 نفوذ مواد نفتی به اعماق آب باعث صدمه به موجودات آبزی می ‌شود.
 این مواد با نفوذ به زیر Boom های محافظت کننده از تاسیسات آب شیرین کن رفته و بر کیفیت آب حاصله تاثیر می ‌گذارد.
 این روش برای همه مواد نفتی کاربرد ندارد و در شرایط خاصی استفاده می ‌شود.
 اگر در آبهای ساحلی مورد استفاده قرار گیرد، نفوذ نفت به داخل رسوب کف دریا رابیشتر می ‌کند.
 مصرف بیش از نیاز Dispersant باعث مسمومیت آبزیان دریایی می شود.
 جهت استفاده از این مواد محدودیت زمانی وجود دارد و به محض اتفاق باید پاشیدن مواد با سرعت انجام شود.

علیرضا قاسمی نژاد
سرپرست ایمنی، بهداشت و محیط زیست پدافند غیرعامل و مدیریت بحران شرکت نفت خزر