به گزارش شانا، توسعه پارکهای شیمیایی به عنوان یک سیستم اقتصادی – صنعتی بر دو اصل توانمندسازی و پویایی مبتنی است و در نتیجه نیازمند زمان و تمرکز منابع بسیار بوده و در فازهای متعددی صورت می پذیرد.
از این رو، در بسیاری از موارد به جای ایجاد واحدهای تولیدی به صورت مجزا اقدام به تمرکز آنها به صورت پارکهای شیمیایی می شود. بنابراین هدف از ایجاد پارکهای شیمیایی، فراهم آوردن زمینه مناسب جهت ایجاد زنجیره ارزش است.
زنجیره ارزش در این دیدگاه عبارت است از مجموعه مرتبطی از فعالیتهای هر بنگاه تولیدی/خدماتی با هدف ایجاد ارزش اقتصادی بالاتر از هزینه تهیه کالا یا خدمات (به عبارت دیگر بالا رفتن حاشیه سود).
افزایش توان رقابتی بنگاه که از طریق کاهش هزینه ها و یا ایجاد تمایز در بنگاه نسبت به رقبا به دست می آید، مستلزم بازنگری زنجیره ارزش (شامل فرآیند تولیدی جدید، کانالهای جدید توزیع و سایر عوامل موثر) و یا کنترل کارایی عوامل مختلف در هر یک از حلقه های زنجیره ارزش است.
در بسیاری از موارد، شرکتها همه فعالیتهای زنجیره ارزش را انجام نداده و برخی از آنها را به خارج از بنگاه خود واگذار می کنند. در نتیجه، وجود فعالان بالادستی و پایین دستی و نیز عرضه­ کنندگان خدمات پشتیبانی در مجاورت واحدها باعث کاهش قابل توجه هزینه­ های آنها می شود.
براین اساس، زنجیره ارزش یک بنگاه وابسته به زنجیره ارزش عرضه کنندگان بالادستی و خریداران پایین دستی این شرکت است. در نتیجه، وجود فعالیتهای پشتیبانی، شامل تدارکات و خرید، کانالهای جدید و بهینه تر توزیع، آموزش و تحقیق و توسعه، مدیریت منایع انسانی، ساختار بنگاه (شامل فعالیتهای مالی، حقوقی، مدیریت و کنترل کیفیت) موجب تسهیل و تقویت فعالیتهای زنجیره ارزش می شود.
مجتمعهای پتروشیمی در نقاط مختلف دنیا، بر حسب میزان دسترسی، از مواد اولیه متفاوتی برای تولیدات خود استفاده میکنند. برای مثال، با این وجودکه استفاده از زغالسنگ به دلیل هزینههای بالا و دشواری نقل و انتقال در بیشتر مجتمعهای شیمیایی منسوخ شده است، در کشورهایی مانند چین و ایالات متحده آمریکا همچنان به عنوان خوراک صنایع پتروشیمی استفاده میشود.
کشورهای اروپایی به دلیل دسترسی نداشتن آسان به گاز طبیعی، بیشتر از نفتا به عنوان خوراک صنایع بالادستی استفاده می کنند. حال آن که کشورهایی مانند ایران، قطر، عربستان و روسیه با داشتن ذخایر عظیم نفت و گاز طبیعی و همچنین میعانات گازی، از هرسه منبع خوراک بهره می گیرند.
همچنین، وجود واحدهای شیمیایی بالادستی، واحدهای میان دستی را نیز میتواند در اطراف خود جذب کند. در نتیجه، وجود منابع اولیه و پالایشگاهها در یک منطقه منجر به جذب واحدهای تولیدی بالادستی به آن منطقه شده، که در صورت ایجاد زیرساختهای لازم و شرایط مناسب میتوانند تولیدکنندگان محصولات میان دستی را نیز به منطقه جذب کنند.
بر این اساس، هدف اصلی توسعه گر پارک صنعتی ایجاد شرایط مناسب برای تمرکز بنگاههای تولیدی در یک مکان معین به منظور بهینه کردن زنجیره ارزش است. توسعه گر موظف است وجود این عوامل را در مکان استقرار بنگاهها تضمین کرده و با ایجاد ارتباطات نزدیک میان بنگاههای اقتصادی و زیرساختها و سرویسهای جانبی و پشتیبانی، فرصتهای ایجاد هم افزایی را برای شرکتها ایجاد کند.
توسعه گر پارک صنعتی می تواند یک ارگان دولتی مانند وزارت اقتصاد یا صنایع یک کشور، یک نهاد وابسته به دولت، یا یک نهاد بخش خصوصی باشد. همچنین در بسیاری از کشورها، از جمله کشورهای اروپایی، برنامه هایی برای توسعه و شکل گیری پارکهای صنعتی وجود دارد که توسط بازیگران مختلفی از جمله سازمانهای دولتی و بخش خصوصی ایجاد و اداره می شوند.
سازمانهای بینالمللی همچمون یونیدو و ای.ال.او و بانک جهانی نیز طرحهای متعددی را از طریق توسعه پارکهای صنعتی در کشورهای مختلف اجرا و حمایت کرده اند.
بخشهای دولتی در مواردی مسئول مستقیم توزیع منابع و توسعه پارکهای صنعتی نیستند. اما به دلیل نقش مهم پارکهای صنعتی در رشد اقتصاد ملی و منطقه ای، در انتخاب حوزه صنعتی مناسب که کشور در آن دارای توانمندی و مزیت است، با توسعه گرها ارتباط و همکاری تنگاتنگ دارند.
علاوه بر این دولتها می توانند در ابعاد گوناگونی از ایجاد پارکهای صنعتی حمایت کنند، از جمله بر طرف کردن سیاستهای مانع بر سر راه ایجاد و توسعه پارکهای صنعتی از طریق ایجاد مشوقهای کارآ. همچنین دولت می تواند در شکل گیری روابط و همکاریهای جمعی در داخل یک پارک نقش کاتالیزوری داشته باشد و نیز برنامه های حمایتی در جهت به کارگیری نیروهای موجود برای توسعه پارک صنعتی در نوآوری و تحقیقات را ایجاد کند.
در ایران، سازمانهایی از قبیل شرکت شهرکهای صنعتی، سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران و شرکت ملی صنایع پتروشیمی می توانند به عنوان نهادهای توسعه گر، بسترهای مناسب و شرایط مساعد برای احداث و توسعه پارکهای شیمیایی را فراهم آورند.

نمونه هایی از شهرکهای صنایع شیمیایی:

مجموعه جزایر جورانگ
در دهه 1960 میلادی، مجموعه ای از هفت جزیره کوچک که جزایر جورانگ نام گرفتند، به عنوان مکان مناسبی جهت راه اندازی واحدهای صنایع پتروشیمی در سنگاپور شناسایی شدند. در مدت زمان کوتاهی، این مکان میزبان شرکتهای متعددی از جمله اسو، موبیل و شرکت پالایشگاهی سنگاپور شد و در سال 1984، واحد پتروشیمی سنگاپور در جزیره پولا مرباو احداث شد.
این واحد تولیدی تحت مدیریت شرکت پتروشیمی سنگاپور که مشارکتی میان شرکت شل و یک کنسرسیوم ژاپنی به رهبری شرکت سومیتومو بود شروع به کار کرد. با حضور فعالان مطرح در صنایع پایین دستی همچون شرکتهای پلی الفین، فیلیپس پترولیوم، دنکا، اتیلن گلیکولز سنگاپور و شیمیایی کورِها، اتصال مجموعه جزایر جهت ایجاد یک مرکز عظیم از صنایع نفتی و پتروشیمی اقدامی منطقی به نظر می رسید که در برگیرنده فرصتهای قابل توجهی برای یکپارچه سازی صنعتی است.
در سال 1991، اتصال جزایر با هزینه ای معادل 7 میلیارد دلار سنگاپور به تأیید دولت رسید. این اقدام، ناشی از مطالعات انجام شده در خصوص نقش صنایع شیمیایی به عنوان عاملی جهت پیشرفت اقتصادی سنگاپور و بخشی از اقتصاد با پتانسیل رشد بالا شکل گرفت. دیدگاه اولیه براساس آماده سازی زمین در فازهای مختلف بر حسب نیاز بازار شکل گرفت. زمان بندی اولیه برای آخرین فاز آماده سازی برای سال 2030 برنامه ریزی شده بود، اما از آن جا که این ساختار با تقاضای به دور از انتظاری در طول دو سال اول برای فعالیت مواجه شد، هدف گذاری بر تکمیل جزایر جورانگ به سال 2003 اصلاح شد.
امروزه، جزیره جورانگ میزبان مطرحترین شرکتهای پتروشیمی همچون شرکت بی.ای.اس.اف، بی پی، اکسان موبیل، دوپانت، میتسوبیشی و غیره است.
این شرکتها به منظور بهره گیری از فرصتهای بی شمار از طریق زیرساختهای جامع و هم افزایی در امر تولید، در این خوشه صنعتی واحدهای متعددی در زمینه نفت و گاز و پتروشیمی احداث کرده اند. نمای جزیره جورانگ پر از ستونهای عظیمی از تانکهای ذخیره و لوله های در هم پیچیده است که نشانی است از جنب و جوش صنعتی بین 94 شرکت که مجموعاً 26 میلیارد دلار سنگاپور را در مکانی به شعاع 32 کیلومترمربع سرمایه گذاری کرده اند.
ارزش محصولات تولید شده در این شهرک تخصصی شیمیایی متشکل از فرآورده های نفتی، پتروشیمی خاص در سال 2005 معادل 66.5 میلیارد دلار سنگاپور برآورد شده که در مقایسه با سال قبل معادل 31 درصد افزایش داشته است. همچنین، تولیدات در جزیره جورانگ سهمی معادل 32 درصد از کل فعالیت صنعتی سنگاپور را به خود اختصاص داده است.
استقرار در یک موقعیت استراتژیک جغرافیایی در قلب کشورهای جنوب شرقی آسیا و دسترسی به شاهراه­های هوایی و آبی و امکانات پیشرفته مخابراتی، سنگاپور و جزیره جورانگ را در فاصله هفت ساعتی با هریک از پایتختهای اصلی کشورهای آسیایی قرار داده است.
همچنین، این موقعیت استراتژیک، سنگاپور را از شرایط بهینه ای جهت پخش محصولات در سراسر جهان برخوردار کرده است. در حال حاضر، چندین پروژه عظیم که هر یک رکورد جدیدی از لحاظ ابعاد و ظرفیت تولید به جای خواهند گذاشت، در حال ساخت در این جزیره است. از نمونه های بارز آن می­ توان به پروژه های اخیر شرکت اکسان موبیل و شل جهت سرمایه گذاری 8 میلیارد دلاری برای احداث واحدهای تولید اتیلن، پلی اتیلن اکساید و الاستومرها اشاره کرد.

لودویگشافن در آلمان
این پارک شیمیایی که در قلب منطقه کلانشهری راین- نکار آلمان و بر روی رودخانه راین واقع شده است، همزمان با ایجاد 80 هزار شغل، بزرگترین سایت تولیدی شرکت BASF بوده و محل استقرار اداره مرکزی این شرکت است. در سال 1965، شرکت BASF با ایجاد مفهوم وربوند به معنای تلفیق و شبکه سازی، ایجاد پارکهای شیمیایی با عملکرد و ساختار خوشه ای را از سایت لودویگشافن شروع کرد.
این سایت با وسعت 10 کیلومترمربع نقش تبدیل مواد اولیه پتروشیمی و کانی به بیش از 8000 نوع محصول شیمیایی در زمینه های مختلف را برعهده دارد. میزان تولید این سایت به طور تقریبی 8 میلیون تن متریک در هر سال بوده و در سال 2005 به میزان 17 میلیارد و 100 میلیون پوند فروش داشته است که نمایشگر 40درصد از کل فروش شرکت BASF بوده است.
این سایت، شامل 250 واحد تولیدی است و توسط 2000 کیلومتر خط لوله، مواد شیمیایی،پسماندهای تولیدی، سرویسهای جانبی و محصولات فرعی واحدهای مختلف با یکدیگر مبادله می شوند.
این سایت شامل 250 واحد تولیدی است و توسط 200 کیلومتر خط لوله، مواد شیمیایی و پسماند های مختلف برای بازیافت به صورت سریع، کم هزینه و بدون ایجاد آلودگیهای محیط زیستی منتقل شده (برای مثال پسماند های گوگردی به اسید سولفوریک تبدیل میشوند و مواد آلی زائد سوزانده شده از گرمای آن در تولید بخار استفاده میشود.) و در نتیجه باعث استفاده بهینه از مواد خام  مورد نیاز در تولید و منابع انرژی میشود.

نپیک در انگلستان
این سایت دارای 200 واحد تولیدی است و به طور مستقیم برای 34 هزار نفر و به طور غیر مستقیم برای 280 هزار نفر اشتغال ایجاد کرده است.
پارک شیمیایی نپیک در سال 2005 از تلفیق دو پارک مجزا درمنطقه شمال شرق انگلستان به نامهای "طرح شیمیایی تیس- ساید" و "پارک دارویی و مواد شیمیایی خاص" ایجاد شد. این منطقه 58درصد از صنعت پتروشیمی و 35درصد از صنعت دارویی انگلستان را ایجاد کرده و همچنین در زمینه تولید و توسعه صنعت زیست فناوری و فرایندی یکی از بزرگترین صادر کنندگان انگلستان است.
پارک شیمیایی نپیک شامل پارک پتروشیمی تیس ساید و همچنین شرکت دارویی شمال شرق بوده که مشتمل بر سه شرکت از بزرگترین شرکتهای دارویی جهان است. سهم نپیک در تولیدات نا خالص ملی و منطقه ای 3.5 میلیارد پوند بوده و پارک دارویی و تخصصی شمال شرق نیز 40درصد از تولید نا خالص صنعت دارویی انگلستان را تشکیل میدهد.
صنعت پتروشیمی این منطقه در سال 1700 با تولید مواد قلیایی شروع به کار کرد و نخستین واحد تولیدات شیمیایی در تیس ساید در سال 1833 برای تولید اسید سولفوریک و کودهای شیمیایی شکل گرفت.
پارک پتروشیمی تیس ساید در اواخر دهه 1970 توسط شرکت "ایمپریال کمیکال اینداستریز" (آی.سی.آی) توسعه پیدا کرد و امروزه بزرگترین مجتمع شیمیایی انگلستان به شمار میرود.
فعالیتهای این پارک در سه سایت مختلف تولیدی در مناطق ویلتون، بیلینگهام و نورث تیس در جنوب رودخانه تیس و سایت سیل سندز در شمال آن مستقر است. این پارک در سه حوزه مشتقات الفین ها،آروماتیک،و آمونیاک تخصص داشته و طیف وسیعی از محصولات مختلف مانند پلاستیک و فرآوردههای مختلف آن، فیبرهای مصنوعی، رنگ و رزین، محصولات دارویی، صابون و شوینده های مختلف را تولید میکند.

آنتورپ بلژیک
پارک شیمیایی آنتورپ، در کنار بندر آنتورپ، بزرگترین بندر اروپا، واقع شده است. 25درصد از وسعت بندر آنتورپ به پالایش نفت و صنعت پتروشیمی اختصاص دارد که بیش از 3600 هکتار را در دوسوی رودخانه شلت به خود اختصاص داده اند.
یکی از عوامل مهم در رشد صنعت پتروشیمی در آنتورپ، ایجاد یک استراتژی مشترک میان توسعه دهندگان متعدد از جمله دولت بلژیک، مراجع محلی و بندر آنتورپ در سالهای 1950 مبتنی بر تامین زمین در دو سوی رودخانه شلت برای شرکتهای شیمیایی و ترسیم نقشه نقاط صنعتی با خطوط لوله و زیر ساختهای لجستیکی شیمیایی بوده است.
پارک شیمیایی آنتورپ محل فعالیت بیش از 20 تولیدکننده شیمیایی بزرگ جهان بوده و با ظرفیت تولیدی 15.9 میلیون تن در سال، بزرگترین مجتمع پتروشیمی در اروپا و در مقام دوم در دنیا بعد از هوستون تگزاس است. این در حالی است که با تولید حدود 300 نوع محصول مختلف، از نظر تعدد و تنوع تولید حتی از پارک شیمیایی هوستون نیز پیشی گرفته است.
این پارک مقام نخست را در تولید اتیلن، پروپیلن، و بوتادین در اروپا دارد که ظرفیت تولیدی تقریبی آن در زمینه سه محصول به ترتیب 2 میلیون تن در سال یا 9.2درصد کل ظرفیت اروپا، 1.7 میلیون تن در سال یا 11.8درصد کل تولید اروپا و 303هزار تن در سال است.

هوستون امریکا
پارک نفت و گاز هوستون توسعه یافته ترین و بزرگترین پارک نفت و گاز ایالات متحده و جهان است. این مجتمع که در سایتی به طول 25 مایل استقرار یافته است، در مجاورت خلیج مکزیک واقع شده و تامین کننده 48درصد از اقتصاد منطقه در زمینه انرژی است. آغاز پیدایش این پارک به اکتشاف ذخایر نفت در منطقه در سال 1901 و سپس به احداث پالایشگاههای متعدد در سالهای 1920-1940 باز میگردد.
این پارک با احداث کانال کشتیرانی در سال 1902، پایه گذاری صنعت گاز در 1940 و استقرار شرکتهای پتروشیمی در منطقه در سال 1950 توسعه پیدا کرد. همچنین کاهش چشم افسای قیمت نفت در سال 1986 منجر به کاهش ظرفیت بسیاری از پارکهای نفت و گاز رقیب شده و نیروی کار متخصص و سرمایهها را به سوی هوستون کشاند. یکی دیگر از عوامل توسعه این مجموعه، ثباتی بود که کمپانی جان راکفلر در هوستون ایجاد کرد.

الجبیل عربستان سعودی
شهر الجبیل واقع در حاشیه خلیج فارس، یکی از عظیمترین پارکهای صنعتی در جهان را در خود جای داده است. این شهرک صنعتی که در کتاب "رکوردهای جهان" به عنوان بزرگترین پروژه مهندسی و ساخت در جهان به ثبت رسیده دارای 160 واحد تولیدی و نزدیک به 224 هزار شهروند با رشدی معادل 58درصد از سال 1992 است.
گزینه ای از واحدهای مطرح در این پارک شیمیایی شامل واحد متانول سعودی، واحد کود شیمیایی صمد، واحدهای پتروشیمی کیمیا، صدف شرق عربی و واحد ملی پلاستیک ابن حیان هستند.
امروزه نیمی از سرمایهگذاری خارجی عربستان سعودی روانه این شهرک صنعتی میشود.

منطقه باواریای آلمان
منطقه Bavaria آلمان شامل سه پارک مجزاست که برای 59 هزار نفر اشتغال ایجاد کرده است و با جذب سالانه 400 میلیون یورو سرمایه گذاری دارای فروش سالانه 13 میلیارد یورویی است.
تولید یک سوم مواد شیمیایی ساختمانی جهان در این منطقه صورت می گیرد. این منطقه، سومین منطقه بزرگ صنایع شیمیایی آلمان و بزرگترین مجموعه متراکم سه ضلعی (شامل 3 پارک صنعتی) صنایع شیمیایی در آلمان است.


منبع:
کتاب برنامه های راهبردی صنعت، معدن و تجارت