بر اساس ماده 4 مدل قراردادی جدید صنعت نفت موسوم به IPC، شرکتهای صاحب صلاحیت ایرانی باید به عنوان شریک شرکتهای معتبر خارجی، در فرآیند اجرای قرارداد ایفای نقش کنند. به این منظور و برای شناسایی شرکتهای ذیصلاح ایرانی که امکان حضور در قراردادهای توسعه میدانها را در قالب شرکت اکتشاف و تولید (E&P) دارند، شیوه نامه نحوه تعیین صلاحیت این شرکتها در پنجم آذرماه امسال از سوی وزیر نفت ابلاغ و طی آن، مسئولیت تعیین ملاکها و معیارهای ارزیابی شرکتها و نیز اظهار نظر نهایی در خصوص صلاحیت شرکتهای متقاضی به کارگروهی متشکل از سرپرست معاونت مهندسی وزارت نفت، یکی از مدیران ارشد این معاونت و سه تن از مدیران شرکت ملی نفت ایران تفویض شده است. از سوی دیگر، معاونت مهندسی وزارت نفت نیز نظر به اهمیت و ضرورت تسریع در اجرای این ابلاغیه، ضمن استفاده از خدمات یک شرکت مشاور، کارگروه پنج نفره ای را برای تهیه مدل ارزیابی صلاحیت شرکتهای ایرانی مستعد برای بدل شدن به شرکتهای اکتشاف و تولید تشکیل داده است. محمدرضا ابوطالب مدیرکل سیاستگذاری، مهندسی و استانداردها، محبوبه سلیمانی معاون امور مشاوران و پیمانکاران اداره کل سیاستگذاری، مهندسی و استانداردها، زهرا آقالو رئیس نظارت بر استانداردهای اداره کل ارزشیابی و نظارت بر استانداردها و ضوابط مهندسی، امیر فرجی رئیس تشخیص صلاحیت امور مشاوران و پیمانکاران اداره کل سیاستگذاری، مهندسی و استانداردها از معاونت امور مهندسی وزارت نفت و حمید آلادپوش مدیرکل سیاستگذاری، طراحی و مهندسی پایه از معاونت پژوهش و فناوری وزارت نفت، پنج عضو این کارگروه به شمار می روند. جزئیات برنامه وزارت نفت برای شناسایی شرکتهای ایرانی مستعد فعالیت در قالب شرکتهای اکتشاف و تولید، موضوعی است که شانا در میزگردی با حضور اعضای این کارگروه از معاونت امور مهندسی وزارت نفت و همچنین مدیر پروژه مشاور طرح جویا شده است. ماحصل مطالب مطروحه در این میزگرد را در ادامه می خوانید:
وزارت نفت در صدد است شرکتهای پیمانکاری را که پتانسیل فعالیت در قالب شرکتهای اکتشاف و تولید دارند، شناسایی کند. این اقدام در راستای ضرورت مشارکت شرکتهای ایرانی با شرکتهای خارجی در قراردادهای IPC انجام می شود؟
ابوطالب: تهیه فهرست پیمانکاران ذیصلاح در رشته های تخصصی صنعت نفت، پیش از این در قالب جزء 9 بند پ ماده سه قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت پیش بینی شده بود که این وظیفه براساس مصوبه شورای معاونان وزارت نفت و ابلاغ وزیر به معاونت مهندسی وزارتخانه تفویض شد؛ از سوی دیگر، جزء الف ماده 4 مصوبه مورخ 11 آبانماه امسال هیئت وزیران نیز در خصوص شرائط عمومی، ساختار و الگوی قراردادهای بالادست صنعت نفت (IPC) بر حضور شرکتهای صاحب صلاحیت ایرانی در کنار شرکتهای معتبر خارجی برای حضور در فرآیند اجرای قرارداد و انتقال دانش فنی و مهارتهای مدیریتی و مهندسی مخزن تاکید دارد. به این ترتیب، ارزیابی صلاحیت شرکتهای پیمانکار داخلی متقاضی مشارکت با شرکتهای بین المللی با جدیت بیشتر و به شکل منسجم تری در دستور کار قرار گرفته و مقرر شده است با سازوکاری مدون، شرکتهای داخلی که توان بالقوه ای برای بدل شدن به شرکت اکتشاف و تولید دارند شناسایی شوند تا فهرست شرکتهای ایرانی برای مشارکت با شرکتهای خارجی به منظور اجرای طرحها و پروژه هایی که در کنفرانس تهران معرفی شده است، آماده شود.
قاعدتا مهمترین سئوال این است که وزارت نفت با چه سازوکاری این شرکتها را شناسایی می کند؟ به عبارت دیگر، این شرکتها باید چه خصوصیاتی داشته باشند تا در فهرست شرکتهای مستعد برای تبدیل به شرکتهای E&P قرار بگیرند؟
ابوطالب: براساس برنامه ریزیهای انجام شده، این شرکتها در قالب سه سطح مدل ارزیابی می شوند و شرکتهای خارجی نمی توانند شرکتی داخلی را خارج از فهرستی که وزارت نفت آماده و اعلام می کند، به عنوان شریک خود در طرحها انتخاب کنند. مدل اولیه، مدل غربالگری، مدل دوم، مدل پیش ارزیابی و مدل سوم، مدل ارزیابی است که بر اساس آن، صلاحیت و توانمندی شرکتهای داوطلب در کارگروههای ویژه ای که تعیین شده است، بررسی شده و فهرست نهایی به شرکتهای خارجی معرفی می شود. هم اکنون، معیارهای مربوط به مدل اولیه (غربالگری) برای ارزیابی شرکتها در معاونت مهندسی تدوین شده است.
سلیمانی: در ادبیات بین المللی صنعت نفت و گاز، شرکتهایی که فعالیتهای اکتشاف، توسعه و تولید نفت و گاز خام را به صورت یکپارچه انجام می دهند، تحت عنوان شرکتهای اکتشاف و تولید (E&P) نامیده می شوند. وجه تمایز شرکتهای بین الملللی نفتی (IOC) با این شرکتها، توسعه حضور IOC ها به فعالیتهای پایین دستی است و این در حالی است که حوزه فعالیت یک شرکت اکتشاف و تولید منحصر به حوزه بالادستی صنعت نفت و گاز است. براساس مطالعات بین المللی، شرکتهای اکتشاف و تولید عموما دو استراتژی اساسی دارند: اول انجام عملیات بسیار پرریسک اکتشافی و انجام عملیات توسعه و تولید و دوم که موسوم به روش کسب و استخراج است و طی آن شرکت به خرید مخازن کشف شده متعلق به دیگر شرکتها و سپس بهره برداری از آن اقدام می کند. با توجه به نقش حیاتی صنعت نفت ایران به عنوان پیشران اصلی اقتصاد کشور، ارتقای جایگاه و توسعه سهم توان داخلی در پروژه های بالادست نفت و گاز در مسیر تحقق اقتصاد مقاومتی است و در همین مسیر، یکی از راهبردهای پیش بینی شده برای عملیاتی کردن این استراتژیها در پروژه های جدید توسعه میدانهای نفت و گاز کشور، فراهم کردن شرائط حضور و فعالیت موثر شرکتهای ایرانی در قالب شرکتهای اکتشاف و تولید به عنوان شریک شرکتهای نفتی معتبر بین المللی و انتقال فناوریهای اکتشاف و تولید و کسب دانش چگونگی انجام کار در عملیات نفتی اکتشاف، ارزیابی، توسعه، تولید و بهره برداری است. بنابراین ما درصدد هستیم در ارزیابی اولیه، بررسی کنیم کدام شرکتها ظرفیتهای ابتدایی را در حوزه های مدیریت کسب و کار بخصوص در حوزه بالادستی صنعت نفت، فرآیندهای فنی و مهندسی مخزن و توانمندیهای مالی برای بدل شدن به شرکتهای E&P دارند.
در حال حاضر به غیر از شرکت ملی نفت، شرکت E&P دیگری در کشور نداریم؛ درست است؟
سلیمانی: همینطور است. واقعیت این است که در قالب قوانین و مقررات، اصلا امکان فعالیت بخش خصوصی در قالب چنین شرکتی وجود نداشته و تاکنون شرکت ایرانی خصوصی که براساس معیارهای بین المللی قابل لحاظ شدن در گروه شرکتهای اکتشاف و تولید باشد نداشته ایم. همانطور که گفتم، برنامه کوتاه مدت ما بحث ارزیابی اولیه است تا ببینیم چه شرکتهایی می توانند در این فضای کسب و کار جدید ورود کنند و به تدریج و با ترسیم وضع مطلوب بر اساس بهترین تجارب بین المللی، به جایگاه یک شرکت E&P واقعی برسند.
با استناد به چه معیارهایی متوجه می شوید، شرکتی از قابلیتهای بالقوه برای بدل شدن به شرکت E&P برخوردار است یا نه؟
ابوطالب: براساس برنامه ریزیهای انجام شده و شیوه نامه ابلاغی مقام عالی وزارت، صلاحیت شرکتهای متقاضی در هر مرحله براساس تجربه و ظرفیت آنها در حوزه های مدیریتی، مهندسی مخزن، توان مالی و توانمندی بهره برداری از تاسیسات مورد ارزیابی و سنجش قرار می گیرد. دوستان کارگروه، بیشتر در این مورد توضیح می دهند.
آقالو: در این زمینه، دو دسته از معیارها بررسی می شود. دسته یکم، معیارهایی که نشانگر وجود توانمندیهای بالقوه شرکتها برای فعالیت به شکل شرکت اکتشاف و تولید است و دسته دوم معیارها، به برنامه هایی مربوط می شود که شرکتها برای بدل شدن به شرکت E&P ارائه می دهند. توان فنی شرکت، توانمندی نیروی انسانی، توان مدیریت پروژه های بالادست، مدیریت ریسک، توان مالی و ... معیارهایی است که مورد بررسی قرار می گیرد. در بحث بدل شدن به شرکتهای اکتشاف و تولید، نکته ای که بسیار حائز اهمیت است، ریسک پذیری بالای شرکتهایی است که می خواهند وارد این کسب و کار شوند و اگر شرکتی، توانایی مدیریت ریسک نداشته باشد، با موانع متعددی در این مسیر مواجه می شود. بنابراین دقت داشته باشید، مدیریت کسب و کار در شرکتهای اکتشاف و تولید، حرف نخست را می زند.
فرجی: موضوع شرکتهای اکتشاف و تولید، مبحثی فرامدیریت پروژه ای است و شناخت کارکرد این شرکتها از طریق مطالعه تاریخی و سیر تطور آنها از اهداف سودآوری صرف تا کسب و کارهای بسیار بزرگ قابل درک است. مطالعه این شرکتها نشان می دهد عوامل موفقیت در این عرصه کسب و کاری را می توان در سه دسته اصلی خلاصه کرد. موفقیت شرکتهای این حوزه وابستگی بسیار زیادی به دانش و علم مبتنی بر بینش و مهارت دارد؛ از دانش علوم سیاسی و ارتباطات بین المللی و عمومی گرفته تا دانش مربوط به علوم زمین، تجهیزات و مهندسی نفت؛ همچنین مطالعات توجیهی مبتنی بر ریسک بالا و مدیریت مگاپروژه های پیچیده با تمرکز بر توانمندیهای برون سپاری و پیمان سپاری. دوم آن که این سازمانها باید ساختارهای توانمندی در جذب و توسعه فناوری داشته باشند و در این میان فناوریهای اکتشافی و توسعه ای نقش مهمی در دستیابی به اهداف سودآوری آنها دارد.
شرکتهایی که قصد ورود و فعالیت موفق را در این حوزه دارند، باید تفکر توسعه فناوری را در خود پرورش دهند. تفکری که در آن هزینه کردها لزوما به نتایج و سودآوری سریع و کوتاه مدت منجر نمی شود. وجه سوم، توانایی جذب و مدیریت سرمایه گذاری و منابع مالی عظیم است. با توجه به این که فعالیتهای بسیار پرریسک اکتشاف، توسعه و تولید در حوزه بالادست صنعت نفت به صرف منابع مالی هنگفت نیاز دارد، بنابراین مهارتهایی مانند جذب سرمایه، مدیریت داراییهای فیزیکی و مشارکت موثر از اجزای مهم در موفقیت این حوزه به شمار می رود. توسعه سازمانهایی با ساختار، تفکر و فرهنگ بالا برای توسعه صنعت نفت در هر کشور شرط لازم است و از آنجا که تشکیلاتی با این مختصات، حتی نه به شکل ناقص آن مشابه داخلی ندارد، بنابراین، ارزیابی صلاحیت این شرکتها در داخل کشور چیزی جدای از توانمندسازی آنها از طریق ترسیم و ارائه نقشه راه تعالی فرارویشان نیست. البته به نظر می رسد در این مسیر، به پیش بینی حمایتهای لازم از شرکتهای توانمند و علاقمند به فعالیت در این حوزه از طریق قوانین و مقررات هم نیاز است.
مدیر پروژه مشاور طرح: شرکتهای ایرانی کمتر با این کسب و کار آشنایی دارند. شرکتهای ایرانی بیشتر با کسب و کارهای کوتاه مدت با بازده کمتر و ریسک کمتر کار کرده اند و حال آن که این تیپ قراردادهای بالادستی، کسب و کار جدیدی را تعریف می کند که ریسک آن بالا و در عین حال، پاداش آن هم بسیار بالاست. ممکن است خیلی شرکتها آشنایی کافی با این مقوله نداشته باشند، بنابراین شرکتهایی که درک بهتری از کسب و کار E&P دارند و برای آن برنامه ریزی کرده اند، جلوتر از بقیه خواهند بود. معتقدم اگرچه مسیر آسانی پیش رویمان قرار ندارد، اما شکل گیری این شرکتها با برنامه ریزی درست و اصولی امکانپذیر است. زمانی بود که ما در کشورمان، شرکت EPCکار هم نداشتیم اما الان داریم. هر مسیری چالشهایی دارد، اما به هر حال به سرانجام می رسد.
در این مسیر، استفاده از تجارب شرکتهای بین المللی هم در دستور کار قرار دارد؟
آقالو: بله. از آنجا که در ایران به جز شرکت ملی نفت ایران، هیچ شرکت دیگری عملا سابقه و تجریه فعالیت به عنوان شرکت اکتشاف و تولید ندارد، در تدوین شاخصها و مدل ارزیابی باید نگاهی به بهترین تجارب بین المللی و وضع موجود و ظرفیتهای بالقوه شرکتهای ایرانی داشته باشیم و در عین حال، مدل بومی شده ای برای ارزیابی این شرکتها براساس مولفه های اساسی فضای کسب و کار بخصوص ریسک بالا و لزوم توجه جدی به موضوع انتقال و توسعه فناوری و نیز فرآیندهای کاری اصلی این حوزه شامل فرآیندهای مدیریتی مثل مدیریت کسب و کار، فرآیندهای مالی، فرآیندهای اجرایی و پشتیبانی مانند انواع پیمایشها و فرآیندهای فنی در مراحل مختلف چرخه پروژه های بالادستی شامل اکتشاف، ارزیابی، توسعه ، تولید و مهندسی مخزن تهیه و تدوین شود.
سلیمانی: در حال حاضر در صنعت نفت جهان، متدولوژی و روشهای مختلفی برای سنجش صلاحیت و اعتبار شرکتهای اکتشاف و تولید پیش بینی شده و مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان نمونه شرکت مودی (MOODY) که یکی از سه شرکت بزرگ رتبه بندی جهان است، برای اعتبارسنجی و رتبه بندی شرکتهای اکتشاف و تولید بر چهار عنصر مشخصات مخزن و تولید مشتمل بر مناطق عملیاتی و تنوع کاری، ریسک سرمایه گذاری مجدد به معنای توانایی مدیریتی شرکت در تبدیل مخازن به ارزش افزوده، بهره وری عملیاتی و سرمایه ای (ساختارهای هزینه ای و بازگشت سرمایه) و مدیریت جذب سرمایه و پوشش جریان نقدینگی تمرکز می کند. در این زمینه باید دقت داشت که ارزیابی شرکتهای اکتشافی در جهان متاثر از این واقعیت است که داراییهای این شرکتها، منابع محدود در حال تخلیه ای است که ارزش آتی آنها نامشخص و تابع قیمتهای غیرقابل پیش بینی است. بنابراین، یکی از مهمترین مباحث در شرکتهای اکتشاف و تولید، تعریف استراتژی سازمانی و مدل کسب و کار سازمان است که باید با هدف ایجاد ارزش بیشینه تدوین شود؛ اما همانگونه که پیش از این گفته شد، با توجه به شرائط فعلی شرکتهای ایرانی، استفاده کامل از این مدلها امکانپذیر نبوده و باید مدل بومی ارزیابی صلاحیت با نگاهی به بهترین تجارب بین المللی تدوین شود.
مدیر پروژه مشاور طرح: تجارب بیشتر کشورهای دنیا نشان می دهد شرکتهایی که وارد کسب و کار E&P شدند، اغلب پیمانکاران نفتی بودند و به مرور عرصه جدیدی برای خود درست کردند؛ مثل پیمانکاران عمومی یا هلدینگهای سرمایه گذاری. برزیل از سال 1997 اجازه داد شرکتهای اکتشاف و تولید خصوصی در این کشور فعالیت کنند و در حال حاضر، 17 شرکت خصوصی اکتشاف و تولید در این کشور فعالیت می کنند و یا انجمن شرکتهای مستقل اکتشاف و تولید نیز در برزیل فعال است. اما باید دقت داشته باشید، شرکتهایی که در قالب E&P فعالیت کنند، باید یا اساسنامه خود را متناسب با فعالیتهای شرکتهای اکتشاف و تولید تغییر دهند و یا در صورتی که مایل هستند به فعالیتهای خدماتی خود ادامه دهند، باید شرکت دیگری برای فعالیت در قالب E&P تاسیس کنند.
یعنی اگر شرکتی در این پروسه ارزیابی، در فهرست شرکتهای مستعد برای تبدیل به شرکت E&P قرار گیرد، باید به فعالیتهای جاری خدماتی خود پایان دهد؟
مدیر پروژه مشاور طرح: بله. البته این کار طی سازوکاری اجرایی می شود که ضربه ای به این شرکتها و یا طرحها و پروژه های در دست اقدام آنها وارد نشود.
سلیمانی: در این صورت، براساس شیوه نامه ابلاغی وزیر محترم، دوره گذاری برای شرکتها تعیین می شود تا در این دوره، به طور همزمان فعالیتهای خدماتی و فعالیتهای حوزه اکتشاف و تولید خود را ادامه دهند زیرا بعد از این دوره گذار، امکان انجام همزمان این فعالیتها نیست.
در مورد سه مرحله تهیه مدل ارزیابی صلاحیت شرکتهای ایرانی اکتشاف و تولید صحبت کردید. در حال حاضر، تهیه این مدل در چه مرحله ای است؟
ابوطالب: توجه به فرآیندها و نقشه راه بهبود و ارتقای توان و مهارت شرکتهای ایرانی و نیل به جایگاه یک شرکت اکتشاف و تولید براساس استانداردهای پذیرفته شده بین المللی، یکی از اصلی ترین نکاتی است که باید در برنامه ریزیهای مربوط به ارتقای سهم توان داخلی از سوی وزارت نفت و بخش خصوصی متقاضی حضور در این فرآیند کسب و کار مورد توجه جدی قرار گیرد. به منظور تحقق اهداف مورد اشاره، همانطور که گفته شد، تهیه مدل ارزیابی صلاحیت شرکتهای ایرانی اکتشاف و تولید در سه سطح غربالگری اولیه، پیش ارزبابی و ارزیابی، با استفاده از خدمات مشاور و ضمن توجه به تجربیات موفق بین المللی در معاونت امور مهندسی وزارت نفت آغاز شده است و در حال حاضر سطح اولیه مدل (غربالگری) شرکتهای متقاضی با تمرکز ویژه بر ظرفیتهای موجود شرکتها و اختصاص درصدی از امتیاز به برنامه های توسعه و بهبود و همچنین میزان آشنایی شرکت با فضای کسب و کار حوزه اکتشاف و تولید و با در نظر گرفتن معیارهایی نظیر تجربه و توانمندی شرکت در حوزه بالادستی، توان مالی و سرمایه گذاری شرکت و ... تهیه شده است و پس از جمع بندی نهایی، فراخوان ارزیابی از طریق روزنامه های کثیرالانتشار و پایگاههای اطلاع رسانی به اطلاع متقاضیان رسانده خواهد شد.
فرجی: همانطور که مهندس ابوطالب اشاره کردند، این ارزیابی در سه سطح انجام می شود و در نهایت قرار است همه به یک هدف منتهی شوند. شرکتهای اکتشاف و تولید، مشابه داخلی ندارند و باید نقطه هدف را ترسیم کنیم و سپس ببینیم که این شرکتها در کجای این نقشه قرار دارند. مدل پیش ارزیابی که مدل اصلی است، به فهرست اولیه متنتهی می شود و تکمیلی مدل غربالگری است و مدل سوم نیز نقشه راه نهایی خواهد بود.
براساس برنامه، این پروسه چه زمانی به پایان می رسد؟
سلیمانی: زمانبندیها طوری تنظیم شده است که همزمان با شروع مذاکرات اصلی برای اجرای طرحها در قالب قراردادهای IPC، این فهرست نیز آماده می شود.
ابوطالب: ما بزودی در فراخوانی از شرکتهای متقاضی برای قرار گرفتن در فهرست شرکتهای مستعد اکتشاف و تولید دعوت می کنیم خود را معرفی کنند. این فهرست، الزام آور است و در صورتی که این فهرست نهایی شود، شرکتهای خارجی تنها مجازند با استناد به این فهرست، شریک ایرانی خود را انتخاب کنند. بی شک این اقدام در نهایت، علاوه بر توانمندسازی شرکتهای ایرانی و بسترسازی برای شکلگیری شرکتهای اکتشاف و تولید در کشورمان، گامی بزرگ در مسیر انتقال دانش و فناوری و حرکت به سمت خودکفایی در عرصه نفت و گاز خواهد بود.
هانیه موحد
نظر شما