در پی چهار سال ثبات قیمت نفت بالای 100 دلار برای هربشکه، قیمت آن از 115 دلار برای هر بشکه در ژوئن 2014 به کمتر از 40 دلار در ماه دسامبر 2015 کاهش یافت که عوامل متعددی در آن نقش داشت. از جمله آنها می توان به افزایش تولید انواع نامتعارف، کاهش رشد اقتصادی کشورهای درحال توسعه و نوظهور، تغییر سیاستهای اوپک از سوی بعضی از کشورهای عضو آن سازمان، ایجاد شرایط بحرانی در ژئوپلیتیک منطقه خاورمیانه و افزایش ارزش دلار اشاره کرد. کاهش قیمت نفت از ماه ژوئن 2014 تا کنون بی سابقه بوده، بازار نفت طی سه دهه گذشته چندین بار شاهد کاهش شدید قیمت نفت بوده، اما شدت آنها کمتر و مدت آن دورهها نیز کمتر از یک سال بوده است.

با توجه به منطق اقتصادی انتظار می رفت که با کاهش قیمت نفت، رشد اقتصاد جهان افزایش یابد، اما در سال 2015 با وجود کاهش شدید قیمت نفت، شاهد افزایش خیره کننده رشد اقتصاد جهان نبودیم. رشد اقتصاد جهان که در سال 2014 معادل 3.3 بوده در سال 2015 به 3.1 درصد کاهش یافت و پیش بینی می شود رشد اقتصاد جهان در سال 2016 به 3.4 درصد افزایش یابد که در این صورت شاهد رشد ملایمی نسبت به 2015 خواهیم بود.

کاهش قیمت نفت در سالهای 2014 و 2015 شباهت بسیار زیادی به کاهش قیمت نفت در دوره 1986 - 1985 دارد زیرا در هر دو دوره قبل از کاهش قیمت نفت، بالا بودن قیمت نفت سبب افزایش تولید نفت غیر اوپک شد؛ بطوریکه در سال 1985 تولید نفت آلاسکا، دریای شمال و مکزیک افزایش چشم افسایی یافت و در دوره کنونی افزایش تولید نفت شیل آمریکا، نفت ماسهای کانادا و سوختهای زیستی را شاهد بودیم. طی سالهای اخیر اگر چه منابع جدید عرضه نفت در افزایش عرضه نفت جهان نقش مهمی داشته اند اما افزایش شدید نفت رستی تاثیر بیشتری درافزایش عرضه نفت جهان داشته است به طوری که تولید نفت آمریکا از پنج میلیون در روز در سال 2009 به 9 میلیون و 300 هزار بشکه در روز در سال 2015 افزایش یافته است.

افزایش تولید نفت غیرعضو اوپک سبب ایجاد مازاد عرضه و درنتیجه کاهش قیمت نفت در هر دو دوره شد. قابل توجه است که اوپک در هر دو دوره، هدف خود که ثبات قیمت نفت بود را رها کرد و به دنبال سهم خود از بازار نفت رفته است که خود سبب تشدید کاهش قیمت نفت شد.

بنابر گزارش بانک جهانی انتظار می رفت که با کاهش 45 درصدی قیمت نفت، اقتصاد جهان شاهد 0.7 و 0.8 درصدی تولید ناخالص داخلی شد، اما در سال 2015 چنین نشد، دلیل آن را باید در عوامل متعددی جویا شد که از جمله آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:

کوتاه یا بلند مدت بودن دوره کاهش قیمت نفت: هم اکنون افزایش فشارهای اقتصادی بر کشورهای صادرکننده نفت، ملایم شدن رشد اقتصادی درکشورهای واردکننده نفت، افزایش بدهی، کاهش استفاده از نیروی کار و کاهش رشد تولید در بعضی از اقتصادهای توسعه یافته سبب شد تا خانوارها و شرکتها به جای مصرف اضافی، تلاش کنند از شرایط بوجود آمده پس انداز بیشتری داشته باشند. وزرات بازرگانی آمریکا در گزارش خود اعلام کرد، هزینه بنزین و سایر فرآوردههای نفتی برای خانواده های آمریکائی طی یک سال و نیم اخیر 115 میلیارد دلارکاهش یافته است که این موضوع سبب شد تا پس انداز خانوادههای آمریکائی طی این مدت بالغ بر 121میلیارد دلار شود که قسمت عمده آن بدلیل کاهش قیمت بنزین و سایر فرآوردههای نفتی بوده است. قابل توجه است که مصرف کنندگان فرآورده های نفتی بویژه خانوادههای آمریکائی به جای مصرف اضافی ترجیح داده اند بدهیهای خود را کاهش دهند. علت اصلی افزایش پس انداز آن است که آنها معتقدند قیمتهای پائین نفت موقتی خواهد بود و در صورت اطمینان از باثبات بودن قیمت پائین نفت مصرف آنها نیز افزایش و پس انداز کاهش خواهد یافت، همانگونه که در دوره1986 - 1985 شاهد آن بوده ایم. انتظار میرود طولانی شدن قیمت پائین نفت با یک تاخیر زمانی سبب افزایش ملایم رشد اقتصاد جهان طی سالهای آینده شود.

پر رنگ شدن نقش کشورهای در حال ظهور در بازارنفت و انرژی جهان: انتظار می رود کاهش قیمت نفت سبب افزایش تقاضای جهانی شود زیرا مصرفکنندگان هزینه کمتری پرداخت کرده در نتیجه مصرف آنها افزایش خواهد یافت، اما در سال 2015 عکس العمل مصرف کنندگان بسیار کمتر از حد معمول بوده است که یکی از دلایل آن افزایش نقش کشورهای در حال ظهور واردکننده نفت، در اقتصاد جهان است. طی سالهای گذشته کشورهائی همچون چین و هند با پرداخت یارانه انرژی، ثبات نسبی در قیمت خرده فروشی انرژی برای مصرف کنندگان خود ایجاد کرده اند از این رو این موضوع سبب تحمیل هزینه های بسیاری به اقتصاد آنها شد.

کاهش قیمت نفت بهترین فرصت برای رهائی آنها از پرداخت یارانه انرژی و برقراری مالیات بر فرآوردههای نفتی است تا بدین وسیله بتوانند هزینه های سنگین خود را پوشش داده و کسری بودجه های خود را کاهش دهند. قابل توجه است که کاهش یارانه انرژی دراقتصادهای نوظهور خود مانع افزایش تقاضا و مصرف نفت در آن کشورها شده است، از این رو با وجود کاهش شدید قیمت نفت شاهد افزایش چشم افساری تقاضای آن نیستیم.

محمدصادق نوروزی
مدیریت امور اوپک و روابط با مجامع انرژی