مدیریت بهینه درآمدهای نفتی با بهره گیری از صندوق نفت

تاریخ کشورهای نفتخیز از عوامل گوناگونی تاثیرپذیرفته که یکی از مهمترین آنها، نفت و درآمدهای ناشی از آن بوده است.

تحولات ناشی از نفت صرف نظر از این که اقتصاد کشورها را با دگرگونیهای وسیعی روبرو کرده، در بعدی وسیعتر تحولاتِ ساختاری اقتصادی – اجتماعی را در کل ارکان جامعه به همراه داشته است. از این رو توجه به قدرت نفوذ درآمدهای حاصل از فروش نفت و صنایع وابسته در کنار طبیعت پرنوسان و غیرقابل پیش بینی قیمت نفت، یکی از مقولاتی است که از دیرباز مورد توجه سیاستگذاران و دولتمردان بوده است.

دغدغه استفاده بهینه از نفت و عواید حاصل از فروش آن در فرآیند توسعه و کاهش عوارض ناشی از نوسانهای برونزای قیمت نفت بر اقتصاد داخلی کشورها بویژه پس از تکانه های نفتی در دهه های اخیر و همچنین کنترل پدیده نفرین منابع در کشورهای صادر کننده نفت شکل گرفت که منتج به شکلگیری ایدۀ تشکیل صندوف نفت شد.

صندوق نفت حاکی از به کارگیری سیاست اقتصاد کلان و مالی مطلوبی است که در پی آن منابع طبیعی به عاملی برای رشد و پیشرفت کشور بدل می شوند.

براین اساس، صندوق نفت، صندوق پس اندازی است که افرادِ مسئول در خصوص مدیریت داراییهای خارجی کنترل آن را برعهده دارند و چندین هدف عمده را دنبال می کند.

ایجاد ثبات در میزان درآمدهای حاصل از فروش منابع طبیعی، تبدیل داراییهای مازاد به انواع دیگر ذخایر و توسعه فعالیتهای تولیدی و سرمایه گذاری و تامین بخشی از اعتبار مورد نظر طرحهای تولیدی و کارآفرینی بخش غیردولتی یکی از با اهمیت ترین وظایف صندوق نفت است.

به عبارت دیگر سیاستگذاران تلاش می کنند با به کارگیری صندوق نفت، اقتصاد کشور را از حجم قابل توجه درآمدهای ناشی از این ثروت طبیعی جدا کنند تا درآمدها در وضع باثباتی قرار گیرد. سازو کار تحقق این هدف با تعیین وضع قیمتی فرضی برای اهداف بودجه ریزی انجام می شود که اگر قیمتها پایین تر باشند، دارایی صندوق برای تامین کسری بودجه مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

در کنار این موارد، شاید بتوان یکی از مهمترین اهداف مدنظر صندوقهای نفتی را حفظ منافع آیندگان دانست، زیرا منابع طبیعی اعم از نفت تنها به نسلی که این منابع را استخراج می کند، تعلق ندارد، بلکه همه نسلهای کشور اعم از آیندگان نیز صاحبان این منابع تلقی می شوند.

از این رو دولتها با بi کارگیری صندوق نفت موظف می شوند برای حفظ منافع آیندگان، تنها از سود حاصل از ثروت کسب شده، استفاده کنند و از اصل ثروت برداشت نکنند.

در خصوص کشور ایران نیز درک ضرورت مدیریت درآمدهای نفتی و استفاده بهینه از آن به عنوان منابع توسعه اقتصادی با تاسیس سازمان برنامه در اواخر دهه 1940 میلادی (1327 هجری شمسی) به عنوان عرصه سیاستگذاری آغاز شد که در نهایت با تشکیل حساب ذخیره ارزی در برنامه سوم ادامه یافت.

هدف نخستین این سازمان سرمایه گذاری زیربنایی، تولیدی، تبدیل ثروت نفت به داراییهای مولد و ایجاد صنایع مادر با استفاده از درآمدهای نفتی بود. از این رو تا پایان برنامه سوم، همه درآمدهای نفتی در اختیار این سازمان بود که در امور زیربنایی و تولیدی سرمایه گذاری می شد اما همزمان با افزایش سطح درآمدهای نفتی و اجرای نظام یکپارچه سازی و تمرکز درآمدهای دولت و مصرف آن در بودجه سالیانه، باعث شد دولت برای تامین هزینه های جاری خود از این درآمدها استفاده کند.

این شیوه از مدیریت درآمدهای نفتی از لحاظ نظری منطبق با نظریه درآمد دائمی است اما در عمل به دلیل نبود امکان کنترل نوسانهای کوتاه مدت درآمد ناشی از شوکهای نفتی و تامین هرچه بیشتر هزینه های جاری تحت تاثیر فشارهای سیاسی و اجتماعی موجب شد که کارایی این شیوه از مدیریت درآمدهای نفتی مورد تردید قرار گیرد. بر این اساس، ماده 60 قانون برنامه سوم توسعه مبنی بر ایجاد حساب ذخیره ارزی برای برطرف شدن مشکلات به وجود آمده تصویب شد.

بررسیهای انجام شده حاکی از آن است که قانونگذار در تصویب ماده 60 دارای انگیزه تثبیتی ـ حفظ ثبات اقتصادی در مقابل آثار نوسان درآمدهای نفتی ـ بوده، از این رو پس انداز کردن این درآمدها چندان مورد توجه قرار نگرفته است. همچنین با توجه به ساز و کار تعریف شده برای حساب ذخیره ارزی، این حساب دارای شخصیت حقوقی مستقل نیست و بیشتر یک شبه صندوق تلقی شده است.

با این حال، باید به این مهم اذعان کرد که پیشنهاد، تصویب و اجرای ماده 60 برنامه سوم، یکی از نمونه های ارزشمند اقدام دولت در راستای مدیریت بهتر درآمدهای نفتی است.

به نظر می رسد تصمیم گیری نهایی با توجه به وضع فعلی قیمت جهانی نفت و شرایط حاکم بر اقتصاد کشور و ایجاد زمینه های هرچه بیشتر سرمایه گذاری در دوران پسا برجام، پس انداز بخشی از درآمدهای نفتی برای کاهش فشار بر حجم نقدینگی و جلوگیری از فشار تورمی به جامعه همچنین توجه به نسلهای آتی، امری ضروری تلقی می شود.

مریم حسینی نیا

منابع:

حاجی میرزایی، سید محمد علی (1386) «ضرورت تاسیس صندوق نفت در ایران»، فصلنامه پژوهشها و سیاستهای اقتصادی، شماره 44، زمستان 1386: 5 - 50.

مهرآرا، محسن و محمد دهقان منشادی و پروین پوررحیم (1389) «بررسی نقش صندوقهای نفتی در کنترل بی ثباتی اقتصاد کلان در کشورهای نفتخیز»، فصلنامه راهبرد، سال نوزدهم، شماره 57، زمستان 1389: 85 - 107.

کد خبر 260667