اگرچه وزیر نفت دولت یازدهم از همان ابتدای کار بارها بر ضرورت ایجاد شرکتهای اکتشاف و تولید تاکید و از خلا فعالیت این شرکتها در صنعت نفت کشور یاد کرد، اما بی تردید باید مدل جدید قراردادی نفت را گامی اساسی در مسیر پایه ریزی شرکتهای E&P ایرانی دانست؛ شرکتهایی که به گفته سید مهدی حسینی، رئیس کمیته بازنگری قراردادهای نفتی، نه تنها در کشورهای صنعتی بلکه در کشورهایی مانند برزیل، آرژانتین، اسپانیا، مالزی، حتی ویتنام، آفریقا، کویت و آنگولا نیز مورد توجه واقع شده است و با این حال در ایران مغفول مانده اند.

مدل جدید قراردادهای صنعت نفت بر همکاری مشترک شرکت خارجی با شرکت ایرانی تاکید دارد تا از رهگذر این همکاری، به تدریج توانمندیهای شرکت ایرانی به واسطه انتقال فناوریهای نو افزایش یابد؛ هدفی که گذشته از تحقق یافتن یا نیافتن آن در آینده، امروزِ روز به دلیل محکمی برای شکل گیری شرکتهای اکتشاف و تولید در صنعت نفت بدل شده است. به همین منظور بود که پنجم آذرماه پارسال، شیوه نامه تعیین صلاحیت شرکتهای اکتشاف، توسعه و تولید از میدانهای نفت و گاز کشور از سوی وزیر نفت ابلاغ و در آن تصریح شد: «در شرایط عمومی، ساختار و الگوی قراردادهای جدید بالادستی نفت، پیش بینی شده است که افزون بر استفاده حداکثری از ظرفیتهای سازندگان داخلی برای تامین تجهیزات و کالاهای مورد نیاز پروژه ها و نیز بهره گیری از ظرفیتهای پیمانکاران داخلی برای اجرای پروژه های نفتی و انجام عملیاتی مانند حفاری و تکمیل چاهها در دریا و خشکی، از اهرم و امکان امضا و اجرای این نوع از قراردادها برای تاسیس و تقویت ظرفیتهای مدیریتی و فناوری کشور برای اجرای پروژه های بزرگ نفتی در حوزه اکتشاف و تولید حداکثر بهره ممکن گرفته شود؛ از این رو تاسیس شرکتهای E&P در بندهای متعدد شرایط و الگوی جدید قراردادهای نفتی مورد توجه و اهتمام قرار گرفته است».

بایدها و نبایدهای شرکتهای ایرانی برای فعالیت در قالبE&P

تجربه بیشتر کشورهای دنیا نشان می دهد، شرکتهایی که وارد کسب و کار E&P شدند، اغلب پیمانکاران نفتی بودند و به مرور عرصه جدیدی برای خود درست کردند؛ مثل پیمانکاران عمومی یا هلدینگهای سرمایه گذاری. برزیل از سال ١٩٩٧ اجازه داد شرکتهای اکتشاف و تولید خصوصی در این کشور فعالیت کنند و هم اکنون، ١٧ شرکت خصوصی اکتشاف و تولید در این کشور فعالیت می کنند و یا انجمن شرکتهای مستقل اکتشاف و تولید نیز در برزیل فعال است. اما باید دقت داشت شرکتهایی که در قالب E&P فعالیت کنند، باید یا اساسنامه خود را متناسب با فعالیتهای شرکتهای اکتشاف و تولید تغییر دهند و یا در صورتی که مایل هستند به فعالیتهای خدماتی خود ادامه دهند، باید شرکت دیگری برای فعالیت در قالب E&P تاسیس کنند.

بر اساس شیوه نامه ابلاغی وزیر نفت، شرکتهای خدمات نفتی مانند حفاری که در عرف عملیات بالادستی نفت به طور عموم شرکتهای خدمات نفتی یا OSC- Oil Service Company  نامیده می شوند، به علاوه شرکتهای فعال در زنجیره EPC، همگی در زنجیره ارزش مهندسی، تامین کالا و خدمات بالادستی تعریف می شوند و این گونه شرکتها در جریان اجرای قراردادهای بالادستی نفتی و پس از مرحله اولیه امضای قرارداد مانند قراردادهای بیع متقابل که در صنعت نفت معمول است، با برگزاری مناقصه به عنوان پیمانکار شرکتهای نفتی E&P طرف قرارداد با شرکت ملی نفت ایران برگزیده و بکار گرفته می شوند اما شرکتهای نفتی یا شرکتهای اکتشاف و تولید (Exploration & Production) مورد نظر، عملکردی کاملا متفاوت با شرکتهای OSC و EPC داشته و به طور عموم هیچ ورود مستقیمی در خدمات EPC و یا ساخت کالاها و یا ارائه خدمات OSC مانند حفاری ندارند. این گونه شرکتها مسئولیتهایی مانند سرمایه گذاری، بهره برداری از تاسیسات بالادستی نفتی، طراحی و مدیریت عملیات اکتشافی، مهندسی مخزن، ارائه MDP برای مخزن، مدیریت پروژه و تامین مالی را بر عهده دارند و برای عملیات مورد نیاز خود در این مسیر، از ظرفیت OSC ها، پیمانکاران EPC و یا سازندگان تجهیزات بر اساس مورد استفاده می کنند.

فرایند شناسایی؛ ویژگیها و معیارهای شرکتها

شرکتهایی که مستعد فعالیت در قالب شرکتهای اکتشاف و تولید هستند، باید چه ویژگیهایی داشته باشند و این شرکتها چگونه شناسایی می شوند؟

پس از ابلاغ شیوه نامه نحوه تعیین صلاحیت شرکتهای اکتشاف و تولید از سوی وزیر نفت، مسئولیت تعیین ملاکها و معیارهای ارزیابی شرکتها و نیز اظهار نظر نهایی درباره صلاحیت شرکتهای متقاضی به کارگروهی متشکل از سرپرست معاونت مهندسی وزارت نفت، یکی از مدیران ارشد این معاونت و سه تن از مدیران شرکت ملی نفت ایران تفویض شد و به موازات آن، معاونت مهندسی نظر به اهمیت و ضرورت تسریع در اجرای این ابلاغیه، ضمن استفاده از خدمات یک شرکت مشاور، کارگروهی پنج نفره را برای تهیه مدل ارزیابی صلاحیت شرکتهای ایرانی مستعد برای بدل شدن به شرکتهای اکتشاف و تولید تشکیل داد. براساس برنامه ریزیهای انجام شده، این شرکتها در قالب سه سطح مدل ارزیابی می شوند که مدل اولیه، مدل غربالگری، مدل دوم، مدل پیش ارزیابی و مدل سوم، مدل ارزیابی است که بر اساس آن، صلاحیت و توانمندی شرکتهای داوطلب در کارگروههای ویژه ای که تعیین شده است، بررسی شده و فهرست نهایی به شرکتهای خارجی معرفی می شود. به این منظور 2 دسته از معیارها بررسی می شود: دسته نخست، معیارهایی که نشانگر وجود توانمندیهای بالقوه شرکتها برای فعالیت به شکل شرکت اکتشاف و تولید است و دسته دوم معیارها، به برنامه هایی مربوط می شود که شرکتها برای بدل شدن به شرکت E&P ارائه می دهند.

عوامل موفقیت شرکتهای اکتشاف و تولید

توان فنی شرکت، توانمندی نیروی انسانی، توان مدیریت پروژه های بالادست، مدیریت ریسک، توان مالی و ... معیارهایی است که مورد بررسی قرار می گیرد. در بحث بدل شدن به شرکتهای اکتشاف و تولید، نکته ای که بسیار حائز اهمیت است، ریسک پذیری بالای شرکتهایی است که می خواهند وارد این کسب و کار شوند و اگر شرکتی، توانایی مدیریت ریسک نداشته باشد، با موانع متعددی در این مسیر روبرو می شود. بنابراین مدیریت کسب و کار در شرکتهای اکتشاف و تولید، حرف نخست را می زند.

شرکتهای E&P باید ساختارهای توانمندی در جذب و توسعه فناوری داشته باشند و در این میان فناوریهای اکتشافی و توسعه ای نقش مهمی در دستیابی به اهداف سودآوری آنها دارد. شرکتهایی که قصد ورود و فعالیت موفق را در این حوزه دارند، باید تفکر توسعه فناوری را در خود پرورش دهند. تفکری که در آن هزینه کردها لزوما به نتایج و سودآوری سریع و کوتاه مدت منجر نمی شود. همچنین با توجه به این که فعالیتهای بسیار پرریسک اکتشاف، توسعه و تولید در حوزه بالادست صنعت نفت به صرف منابع مالی هنگفت نیاز دارد، بنابراین مهارتهایی مانند جذب سرمایه، مدیریت داراییهای فیزیکی و مشارکت موثر از اجزای مهم در موفقیت این شرکتها به شمار می رود. بدون شک توسعه سازمانهایی با ساختار، تفکر و فرهنگ بالا برای توسعه صنعت نفت در هر کشور شرط لازم است و از آنجا که تشکیلاتی با این مختصات، حتی نه به شکل ناقص آن مشابه داخلی ندارد، بنابراین، ارزیابی صلاحیت این شرکتها در داخل کشور چیزی جدای از توانمندسازی آنها از طریق ترسیم و ارائه نقشه راه تعالی فرارویشان نیست. البته حمایتهای لازم از شرکتهای توانمند و علاقمند به فعالیت در این حوزه از طریق قوانین و مقررات هم می تواند به بهبود فرایندها در این زمینه کمک کند.

ارزیابی صلاحیت شرکتهای متقاضی؛ 2 رویکرد و یک انتخاب

به منظور ارزیابی صلاحیت شرکتهای ایرانی متقاضی فعالیت در حوزه اکتشاف و تولید، 2 رویکرد اصلی مطرح شد که رویکرد نخست، مشتمل بر روش تدوین معیارها از سوی وزارت نفت و سپس ارزیابی از سوی شرکتهای خارجی بود و رویکرد دوم بر انجام ارزیابی به صورت متمرکز در وزارت نفت تاکید داشت. ابعاد و جوانب انتخاب هر یک از این دو رویکرد طی جلسات مختلف کارشناسی و پس از بهره مندی از نظرات صاحبنظران و همچنین نمایندگان تعدادی از شرکتهای خصوصی صنعت نفت بررسی و در نهایت رویکرد دوم اتخاذ شد. امکان تحقق نیافتن مقاصد مورد نظر از اجرایی شدن قراردادهای جدید نفتی از جمله انتقال فناوری و دانش فنی در یک بستر مناسب به کشور به دلیل تمرکز طرف خارجی بر افزایش سود در رویکرد اول و مزایای رویکرد دوم مانند دقت و شفافیت فرایند ارزیابی صلاحیت از طریق سیاستگذاری وزارت نفت و ایجاد فرصت حضور موثر شرکتهای ایرانی توانمند و فراهم کردن زمینه توانمندسازی شرکتهای ایرانی برای حضور در فضای کسب و کار اکتشاف و تولید، مجموعه عواملی بود که رویکرد دوم را پیش روی این پروژه بزرگ ملی قرار داد؛ ضمن این که پیش بینی می شد در صورتی که رویکرد نخست مدنظر قرار گیرد و به واسطه آن، شریک ایرانی با اختیار و ارزیابی شرکت خارجی انتخاب شود، در صورتی که به هر دلیل مشکلی ایجاد شده و نیاز به داوری باشد، باز هم باید وزارت نفت وارد می شد و پروسه ارزیابی را انجام می داد و در عمل باز کار به اجرایی شدن رویکرد دوم می کشید.

مهر پایان بر فعالیتهای EPC؛ ممکن یا محال؟

همانطور که در شیوه نامه ابلاغی از سوی وزیر نفت تاکید شده است و بدیهی هم به نظر می رسد، شرکتهای اکتشاف و تولید ایرانی باید تنها فعالیت E&P داشته باشند و مجاز به فعالیت در حوزه های ساخت کالا و تجهیزات و ارائه خدمات متعارف نفتی نیستند. چنین تغییری بدون شک ممکن است؛ اما آیا شرکتهای خصوصی بزرگ و EPC کار صنعت نفت، حاضر می شوند بر فعالیتهای کنونی خود مهر پایان بزنند و ژانر کاری خود را تغییر دهند؟ علی کاردر، معاون سرمایه گذاری و تامین منابع مالی شرکت ملی نفت ایران در پاسخ به این سئوال، با بیان این که بدون شک چنین تصمیمی برای شرکتهایی که در حوزه EPC فعالیت می کنند، راحت نخواهد بود، می گوید: «شرکتهای ایرانی با ظرفیت فعالیت در قالب شرکتهای اکتشاف و تولید (E&P) برای مشارکت با طرفهای خارجی در توسعه مخازن نفت و گاز ایران، اگر تمایل دارند به این حوزه وارد شوند، باید دقت داشته باشند که ورود به این حوزه، نیازمند تغییر راهبرد، اساسنامه و مجموعه فعالیتهاست و این شرکتها باید فعالیتهای EPC خود را بر اساس ابلاغ شیوه نامه وزیر نفت متوقف کنند».  

البته پرواضح است این فرایند طی سازوکاری مشخص و به نحوی اجرایی می شود که ضربه ای به این شرکتها و یا طرحها و پروژه های در دست اقدام آنها وارد نشود؛ قاعدتا دوره گذاری برای شرکتها تعیین خواهد شد تا در این دوره، به طور همزمان فعالیتهای خدماتی و فعالیتهای حوزه اکتشاف و تولید خود را ادامه دهند.

اعلام فراخوان شناسایی و ارزیابی برای متقاضیان  

فراخوان شناسایی و ارزیابی شرکتهای ایرانی متقاضی فعالیت در حوزه اکتشاف و تولید 28 اردیبهشت ماه امسال اعلام و در آن تصریح شد: «سنجش کیفی شرکتها در سه مرحله و به صورت پلکانی شامل غربالگری اولیه و تهیه فهرست بلند،  پیش ارزیابی  و ارزیابی کیفی صلاحیت انجام می شود». بر این اساس و با توجه به سه پرسشنامه ای که در این فراخوان لحاظ شده است، شرکتهایی که مطابق مدل غربالگری حائز حداقل صلاحیت لازم باشند، براساس مدل پیش‌ارزیابی مورد سنجش قرار گرفته و در صورت کسب حداقل امتیاز لازم در این مرحله، ارزیابی کیفی آنها براساس پرسشنامه سوم، انجام و پس از کسب حداقل امتیاز لازم، در فهرست کوتاه شرکتهای ذیصلاح درج خواهند شد.

فهرست کوتاه نهایی، شامل شرکتهایی است که حائز حداقل الزامها و ظرفیتهای فعالیت در حوزه اکتشاف و تولید هستند و سنجش توانایی بالفعل شرکتها برای حضور در این حوزه کسب و کار پس از تنظیم روابط و تعیین مشارکتهای خارجی و حسب شیوه‌نامه وزیر نفت، متعاقباً برمبنای مدلهای تعالی و معیارهای بین‌المللی معتبر، انجام خواهد شد.

شرکتهای متقاضی که پرسشنامه های خود را بر اساس مهلت تعیین شده در فراخوان، به دبیرخانه  کارگروه ارزیابی ارسال کنند، می توانند در جلسه هایی که به منظور شفاف سازی این فرآیند در روزهای هشتم و دهم خردادماه امسال در سالن شهید بهشتی وزارت نفت برگزار می شود، حضور یابند.

     هانیه موحد