اکنون تولیدکنندگان عمده پتروشیمی، آمریکا، کشورهای اروپایی و عربستان صعودی هستند. مسائل زیست محیطی باعث شده کشورهای اروپایی بسیاری از کارخانجات تولید محصولات پتروشیمی را به کشورهای جهان سوم منتقل کنند و یا دیگر برنامه‏‌ای برای افزایش ظرفیت نداشته باشند. در نتیجه انتظار می‏‌رود در آینده کشورهایی همچون عربستان‏، ونزوئلا، ایران و کشورهای خاورمیانه تولید کننده عمده مواد پتروشیمی باشند.

صنعت پتروشیمی در ایران قدمتی بیش از 50 سال دارد. تاسیس بنگاه شیمیایی و به دنبال آن آغاز عملیات احداث کارخانه کود شیمیایی در سال 1338‏، موجب پیدایش این صنعت در ایران شد. در سال 1343 به منظور تمرکز و توسعه این صنعت، شرکت ملی صنایع پتروشیمی تاسیس شد و کار خود را آغاز کرد. هدف از تاسیس این شرکت، تولید فرآورده‏‌های پتروشیمی و شیمیایی از نفت، مشتقات نفتی، گازهای طبیعی و سایر مواد خام، اعم از آلی و معدنی بود. بطور کلی محصولات پتروشیمی در ساخت موادی همچون لاستیک‌ها، پلاستیک‌ها، شوینده‏‌ها، کودها، چسب‎ها، اسیدها، رنگ‌ها، سموم و الیاف مصنوعی که هر کدام ماده اولیه صدها مواد دیگر هستند، مورد استفاده قرار می‏‌گیرند.

جایگاه صنعت پتروشیمی ایران در دنیا

سهم صنایع پتروشیمی ایران در بازار جهانی از 1.1 درصد در سال 1384 به 2.4  درصد در پایان سال 1391رسیده‌ است و بر این اساس سهم صنایع پتروشیمی ایران در بازار جهانی بیش از صد درصد رشد داشته است. هم‌اکنون محصولات پتروشیمی ایران به 60 کشور مختلف صادر می‌شوند؛ به گونه‌ای که شبه قاره هند 13 درصد، آسیای جنوب شرقی 23 درصد، چین 22 درصد، خاور دور 18 درصد، کشورهای اروپایی 5 درصد و خاورمیانه 19 درصد از سهم صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌اند.

از سویی، براساس رتبه‌بندی 100 شرکت برتر پتروشیمیایی جهان که هرساله توسط موسسه ICIS انجام می‌شود، رتبه شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران از ۸۲ در سال ۲۰۰۴ به ۳۹ در سال ۲۰۱۱ ارتقا یافته و سهم صنعت پتروشیمی ایران نیز از رتبه ۸۲ در سال ۲۰۰۴ به ۱۲ در سال ۲۰۱۱ رسیده است.  به عبارتی در سال‌های 2004 تا 2011 صنعت پتروشیمی ایران توانسته است، 70 رتبه ارتقای مرتبه یابد.

در 10 سال گذشته عمده مواد پتروشیمی از نفت تولید می‏‌شد؛ اما امروزه فناوری تولید مواد پتروشیمی از گاز در بیش از 70 درصد موارد در سطح تولید انبوه وجود دارد. تغییر فناوری و تولید مواد پتروشیمی از گاز به جای نفت خام، موقعیت بی‏‌نظیری برای ایران ایجاد کرده است. ایران می‏‌تواند گاز هر متر مکعب 2.5 سنت را به اتان تبدیل کند. اگر اتان به مواد پتروشیمی تبدیل شود گاز یک متر مکعب 2.5 سنت به 20 سنت افزایش می‌یابد. در چنین حالتی به ازای هر متر مکعب گاز مصرفی 17.5 سنت ارزش افزوده ایجاد می‏‌شود. از این رو، هر بخشی که گاز را به محصول نهایی تبدیل کند، ایران در آن بخش مزیت نسبی دارد.

اکنون 67 طرح پتروشیمی در درست اجراست که با توجه به درصد پیشرفت فیزیکی آنها پیش بینی می‏‌شود حدود هفت طرح که تا پایان سه ماهه اول پارسال بالای 90 درصد پیشرفت فیزیکی داشته‌‏اند تا پایان امسال به بهره برداری برسند.

فرصت‌های صنعت پتروشیمی ایران

1-شاید مهمترین نکته در این صنعت، بحث تامین مواد اولیه است که مواد اولیه عمده این شرکت‏‌ها نفت و فرآورده‏‌های نفتی، گاز و مواد اولیه‏‌ای مانند هیدروژن است و رابطه تنگاتنگی با قیمت‏‌های جهانی دارند و تامین این مواد با قیمت‏‌های مناسب و به موقع بسیار اهمیت دارد.

2- مواد اولیه ارزان که عمدتا از محصولات جانبی حاصل از استخراج نفت خام همچون میعانات گازی، فراورده‌‏های پالایشی همچون نفتا و گاز طبیعی و اتان استحصالی از آن تامین می‌‏شود، می‏‌تواند عامل مهمی برای افزایش محصولات صنایع انرژی بر از قبیل پتروشیمی و فولاد باشد و به عبارت دیگر در حوزه پتروشیمی ارزش افزوده صنایع پایین دستی را افزایش دهد.

3- دسترسی به منابع گازی به عنوان خوراک مجتمع های پتروشیمی که منجر به تولید محصولات با بهای تمام شده کمتر می‏‌شود.

4- قابلیت ایران در زمینه استفاده از نیروی کار ارزان تر

5- امکان تامین نیاز داخلی کشور برای تولیدات پتروشیمی

6- رونق محصولات پتروشیمی و تقاضای مناسب بین المللی برای این محصول

7- صنعت پتروشیمی ایران با در اختیار داشتن مزیت‌هایی چون خوراک فراوان، نیروی انسانی جوان و متخصص و دسترسی کشور به آب‌های آزاد، از موقعیت منحصر بفرد جهانی برخوردار است.

8- امکانات دیگر در دسترس صنعت پتروشیمی ایران که سایر رقبا در منطقه از آن برخوردار نیستند عبارتند از سواحل طولانی آب‌های خلیج فارس و دریای عمان از لحاظ صادرات محصولات و واردات تجهیزات و تامین آب مورد نیاز تاسیسات پتروشیمی.

9- واگذاری واحدهای متعلق به دولت در چارچوب الزامات تحقق اصل 44

چالش های پیش روی صنعت پتروشیمی ایران

1-با توجه به مصرف غیر معمول گاز در ایران به ویژه در فصل سرما، ریسک توقف فعالیت آن دسته از واحدهایی که از گاز طبیعی استفاده می‌کنند، بیشتر است.

2- نکته مهم در این صنعت تبعیت قیمت‌ها از نظام قیمت‌گذاری دولتی است و بحث خارج شدن از سبد حمایتی هنوز در دستور کار شورای اقتصاد و دولت قرار نگرفته است که امید است در آینده در این زمینه نیز پیشرفت‌هایی حاصل شود.

3- محدودیت‌های موجود برای راه اندازی پروژه‌ها با استفاده از انواع مشارکت مالی و جذب سرمایه گذاری‏‌های خارجی

4- مشکلات موجود در رابطه با محدودیت‎های خرید و استفاده از برندهای مناسب و امکان افزایش ظرفیت و کیفیت محصولات

5- مشکل عمده‌ای که این شرکت‌ها با آن مواجه هستند، مسئله بازاریابی و ایجاد یک بازرگانی فعال و کارآمد است تا از این طریق بتوانند تولید خود را وارد بازار بین‌المللی کرده و درآمدهای ارزی خود را افزایش دهند، با توجه به این که مدیریت این شرکت‌ها که خصوصی اداره می‌شوند و از داخل (عرضه محصولات داخلی) با قیمت‌های مصوب و حمایتی تولیدات خود را به فروش می رسانند، امکان سود دهی داخلی برای آن‌ها کمتر بوده و می‌تواند برای این شرکت‌ها چالش برانگیز و مشکل آفرین باشد.

6- میزان اختیار و امکانات رقابتی آنها جهت صادرات مستقیم محصولات بدون الزام به هماهنگی با شرکت‌های بازرگانی پتروشیمی

7- ابهام درباره با روابط مالی آتی این شرکت‌ها با تامین کنندگان منابع مالی آنها در چارچوب چگونگی تحقق اجرای سیاستهای کلی اصل44

8- در صورتی‌که بهره برداری از هر پروژه به دلیل فقدان نیروی انسانی کافی و مواد اولیه لازم و ... با تاخیر روبرو شود و بهره برداری از آن به تعویق افتد، آغاز به کار مجتمع‌های پایین دستی نیز که قرار بوده است مواد اولیه خود را از این مجتمع‌های پتروشیمی تامین کنند نیز  عقب میفتد. این تاخیر در افتتاح پروژه ها و طرح‌ها در زنجیره صنعت پتروشیمی بر روی طرح‌های پایین دستی تاثیری سوء دارد و بهره برداری از آنها را ماه‌ها و یا سال‌ها به تعویق خواهد انداخت.

9- وجود پتروشیمی‌های غیر بورسی عظیم مانند پتروشیمی جم (تولید اتیلن، پروپیلن، پی اتیلن سبک و سنگین)، پتروشیمی امیرکبیر (تولید اتیلن، پروپیلن، پلی اتیلن سبک و سنگین) پتروشیمی برزویه (تولید کننده بنزن، پارازیلین، اروتوزایلین) موجب افزایش رقابت داخلی می شود.

همچنین باید توجه داشت م​شخص بودن قیمت خوراک و اطمینان از تأمین کمی و کیفی آن در طولانی مدت در جذب سرمایه‏‌گذاری در صنعت پتروشیمی نقش مهمی دارد و شرکت ملی صنایع پتروشیمی باید به عنوان یک تنظیم گر چابک در این صنعت عملکرد مناسب تری ارائه دهد.

سرمایه‏‌گذاری در صنعت بالادست پتروشیمی در حجم و اندازه‏‌های بالایی انجام می‌شود و براساس قاعده به منظور تأمین مالی هر پروژه، ریسک‏‌های پروژه ارزیابی می‏‌شود. بنابراین سرمایه‏‌گذاری خارجی برای اطمینان نیازمند تضامینی است که باید سازوکارهای آن با توجه به خصوصی‏‌سازی در صنعت پتروشیمی کشور مدنظر قرار گیرد.

برداشتن الزام ارائه محصولات پتروشیمی در بورس کالا و قیمت گذاری آن هم اقدامی است که اگر عملیاتی شود، شفافیت کنونی بازار را خدشه دار می کند.

عبدالله کلانتر مهرجردی

 پژوهشگر اقتصادی