برخی بر اعمال قیمت‌های کف و سقف در فرمول اعلام شده نقد وارد می‌کنند و آن را در تضاد با اصول اقتصادی دنیا قلمداد می‎کنند، برخی نیز خواهان اعمال قیمت دیگر محصولات تولیدی مشتق شده از اتان، افزون بر قیمت پلی‌اتیلن، در محاسبه قیمت این خوراک گازی شده‌اند.

جذاب ترین انتقاد اما ابراز نگرانی و دغدغه های ملی از عدم تمایل سرمایه گذاران خارجی به سرمایه گذاری در صنعت پتروشیمی کشور است. اظهاراتی که از جانب مدیران شرکت‌هایی مطرح می شود که خود بزرگترین خریداران اتان در داخل کشور به شمار می روند و بالطبع سرمایه‎گذار خارجی رقیب آنها در حوزه تولید الفین‎ها از خوراک اتان به شمار خواهد رفت. در واقع کسانی سنگ منافع ملی را به سینه می زنند که در دهه‎های گذشته با بهره گیری از خوراک یارانه ای سودهای قابل توجهی را کسب کرده‎اند و به‎جای آن‎که توجه خود را به ارتقای فناوری، تکمیل زنجیره ارزش محصول و ایجاد ارزش افزوده تمرکز دهند، محصولات میانی خود را که به عنوان مواد اولیه صنایع تکمیلی به شمار می رود بدون کوچکترین فرآیند تکمیلی روانه بازارهای صادراتی کرده‎اند.

امروز پس از سال‌ها مهلت به شرکت‎های فعال در عرصه پتروشیمی کشور و بهره مندی آنها از سوخت و خوراک یارانه ای، زمان اعمال سیاست های جدید در راستای توسعه زنجیره ارزش محصولات پتروشیمی و اجتناب از صادرات مواد اولیه فرا رسیده است و در این راستا معقول کردن قیمت سوخت و خوراک از اولین گام ها به شمار می رود. سیاستی که کوتاهی در اجرای آن به تولید حجم انبوهی از مواد پایه نظیر اوره و آمونیاک و متانول در صنعت پتروشیمی کشور، مازاد بر نیز داخلی و حتی بازارهای منطقه ای،منجر گردیده است و انتظار می رود ادامه این روند به تبدیل همه اتان تولیدی به مواد پایه (پلی اتیلن و...) و صادرات مستقیم آن به بازارهای جهانی بدون پرداختن به توسعه صنایع تکمیلی در داخل کشور منتهی گردد. این در حالی است که محصولات پلیمری از جمله ارزشمندترین محصولات پتروشیمی به شمار می روند و خوشه‎های صنعتی متنوعی را تغذیه می کنند که توجه به آنها بهبود وضع اشتغال و ارز آوری را در کشور به همراه خواهد داشت.

آنچه به نظر می رسد، انتظار شرکتهای خصولتی پتروشیمی از قیمت گذاری خوراک، تعیین قیمت‎های ثابت خوراک حداقل در یک دوره زمانی میان مدت است و این نوع قیمت گذاری را لازمه جذب سرمایه گذار خارجی می دانند. اما مشخص نیست که چرا این شرکتها و نهادها و سازمانهای مالک آنها به جای ارتقای تکنولوژی و افزایش کارایی و بهینه و تکمیل نمودن سبد محصولات و تولید محصولات نهایی و افزایش سود از این مسیر، بر استفاده رانتی از منابع میان نسلی انرژی اصرار می ورزند و هر گونه حرکتی را در راستای اصلاح ساختار غلط و غیر اقتصادی و تجاری صنعت مزبور محکوم می کنند. آنچه مسلم است هزینه مواد اولیه تنها یکی از هزینه های تولید است و با بهره گیری از تکنولوژی های نوین در مراحل مختلف احداث و تولید محصول امکان کاهش هزینه های ثابت و متغییر واحدهای تولیدی به خوبی وجود دارد. شاهد این مدعا ادامه فعالیت سود آور واحدهای تولید اتیلن در آسیا و اروپا با قیمت های خوراک چند برابر خاورمیانه است. واحدهایی که بر پایه خوراک گران نفتا (نسبت به اتان) محصولاتی را تولید می کنند و با قیمت های مشابه جهانی به فروش می رسانند و هنوز از فعالیت اقتصادی خود سود می برند.

در راستای رفع برخی از ایرادات وارد شده بر فرمول قیمت گذاری خوراک اتان موارد زیر قابل توجه است:

قیمت اتیلن یا پلی اتیلن: سهم سایر محصولات جانبی

منطقه خاورمیانه و امریکای شمالی به‎دلیل برخورداری از منابع غنی بیشترین بهره گیری از اتان را در تولید محصولات پتروشیمی انجام می دهند. بطور کل از هر 1.3 تن اتان 1 تن اتیلن به عنوان اصلی ترین محصول تولید می‎شود. با این وجود به دلیل هزینه بالای حمل و نقل و نگهداری گاز اتیلن، سهم اندکی از این محصول در جهان به تجارت اختصاص می یابد(کمتر از 2.5 درصد) و به‌طور معمول این محصول در مناطق در دسترس به محصولات دیگر بدل می شود و یا ازسوی خطوط لوله به صورت منطقه ای تجارت می شود. از این رو مبنا و محصول مناسبی برای تعیین قیمت نیست.

عمده ترین محصولات حاصل از اتیلن در جهان عبارت از پلی اتیلن (60 درصد)، اتیلن اکساید و اتیلن دی کلراید (هرکدام 13 درصد) و اتیل بنزن و دیگر محصولات (هرکدام هفت درصد) است.

در ایران نیز بیش از 71 درصد از اتیلن تولید شده جهت تولید انواع پلی اتیلن اختصاص می یابد. بنابراین می توان گفت مهمترین محصول تجاری حاصل از کراکر اتان انواع پلی اتیلن است و منطقی به نظر می رسد که قیمت محصول عمده در تعیین قیمت اتان لحاظ شود. در بهترین شرایط می¬توان خواهان اعمال یک میانگین وزنی از قیمت محصولات به جای قیمت پلی اتیلن در فرمول بود که با توجه به سهم اندک دیگر محصولات در تولید، تغییر چندانی در قیمت ایجاد نخواهد کرد. به‎طور کل در فرمول جدید به‎جای آن‎که به مانند فرمول پیشین قیمت اتان از قیمت گاز طبیعی (خوراک) متأثر باشد، از قیمت عمده‎ترین محصول تولیدی آن مرتبط شده است که گامی مفید برای کسب ارزش واقعی منابع طبیعی کشور است.

لزوم اعمال قیمت نفتا درفرمول: جذب بخشی از سود رانتی به نفع صاحبان واقعی منابع(مردم)

خوراک های عمده مصرفی برای تولید اتیلن در جهان شامل اتان، نفتا/میعانات گازی، پروپان و بوتان می باشد و اکثر مجتمع های کراکر از ترکیبی از این خوراک ها استفاده می برند. در آمریکای شمالی و خاورمیانه اتان اصلی ترین خوراک تولید اتیلن است. با این وجود در اروپا و آسیا، نفتا اصلی ترین خوراک به شمار می رود.بنابراین دو خوراک نفتا و اتان می توانند به عنوان جایگزین نسبی در تولید اتیلن قلمداد شوند. قیمت جهانی نفتا همبستگی بالایی با قیمت نفت خام دارد. بنابراین قیمت پلیمرهای تولید شده نیز تا حدودی هم جهت با قیمت نفت حرکت می کند. بنابراین اعمال قیمت نفتا در تعیین قیمت اتان، قیمت این محصول را در راستای تغییرات جهانی قیمت نفت تعیین خواهد کرد. براساس نتایج مؤسسه IHS در گزارش بررسی بازار جهانی اتیلن، سود تولید اتیلن بر مبنای کراکینگ اتان نسبت به تولید آن از خوراک مایع(نفتا) بالغ بر 600 دلار در هر تن است که پیش بینی می شود این میزان تا سال 2020 همچنان باقی بماند.

بنابراین، با توجه به قیمت جهانی انواع پلی اتیلن به عنوان محصول عمده تجاری تولیدی و سود قابل توجه تولید آن از منابع خوراک ارزان (اتان)، منطقی به نظر می رسد که بخشی از سود فروش به بخش تولید خوراک متوجه شود و از این رو ورود قیمت نفتا به عنوان خوراک جایگزین در فرمول تعیین قیمت اتان و جذب بخشی از سود فروش محصول نهایی به نفع منابع زیرزمینی و ثروت های بین نسلی کشور بسیار هوشمندانه و حافظ منافع ملی است.

وجود سقف و کف قیمت: ثبات دهنده

نشریه پلتس در گزارشی به بررسی هزینه های تولید اتیلن از خوراک‎های متنوع در مناطق مختلف جهان پرداخته است و هزینه تولید 1 میلیون تن اتیلن را در مناطق عربستان سعودی(اتان)، آمریکای شمالی(اتان)، دیگر کشورهای خاورمیانه (اتان)، شمال غرب اروپا (نفتا) و شمال شرق آسیا(نفتا) به ترتیب 108، 142، 304، 911 و 1008 دلار/تن برآورد نموده است. این هزینه‎ها با کسر ارزش فروش محصولات جانبی ناشی از کراکینگ  و همچنین افزودن هزینه های متغیر و ثابت به ترتیب معادل 200، 270، 400، 460 و 500 دلار/تن در مناطق مزبور برآورد شده است.

بنابراین، هزینه تولید یک تن اتیلن با لحاظ کردن هزینه‎های خوراک، متغیر و ثابت در کمترین میزان آن (عربستان سعودی) 200 تا بیشترین میزان آن (شمال شرق آسیا) یعنی500 دلار متغییر است. در دیگر کشورهای خاورمیانه این هزینه به طور میانگین 400 دلار برآورد می شود. از این رو اعمال کف و سقف قیمت 220 تا 400 دلار منافاتی با حقایق موجود منطقه و جهان ندارد.

از نگاهی دیگر، تعیین  سقف و کف قیمت در فرمول اعلامی وزارت نفت برای حفظ حقوق مصرف کننده و تولید کننده است. همانگونه که گفته شد قیمت نفتا همبستگی بالایی با قیمت نفت خام دارد به گونه ای که قیمت این محصول در سال‎های 2007 تا 2012 به بیش از 940 دلار در تن افزایش یافت. از سویی دیگر پلی اتیلن که از خوراک نفتا و اتان تولید می شود نیز در سالهای گذشته با توجه به قیمتهای بالای نفت قیمت های بالایی را تجربه کرد اما با کاهش قیمت های نفت در 2 سال اخیر قیمت این محصول نیز با کاهش قابل توجهی روبرو شد. ( به‌طور مثال قیمت پلی اتیلن سبک از حدود 1700 دلار/تن به 1240 دلار/تن کاهش یافت). بنابراین اعمال سقف قیمت در این فرمول، افزایش قیمت خوراک اتان در همسویی با افزایش احتمالی قیمت جهانی نفت را محدود می کند. در عین حال وجود کف قیمتی نیز می تواند در راستای حفظ منافع شرکتهای تولید کننده اتان قلمداد شود.

به‏‎عبارتی دیگر یک شرکت تولید کننده با توجه به یک نرخ مشخص بازگشت سرمایه در این عرصه ورود خواهد کرد که این کف قیمت تضمین کننده بازگشت سرمایه و سود ترغیب کننده برای شرکتهای متقاضی تولید اتان خواهد بود. عرض از مبدا منفی نیز به عنوان یک عامل تعدیل کننده قیمت عمل خواهد کرد.

قیمت گذاری و تکمیل زنجیره ارزش:

44 درصد از کل ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی کشور به تولید مواد اولیه اختصاص دارد. تا این‌جای کار هیچ ایرادی ندارد و سیاست توسعه محصولات پایه در سالهای گذشته قابل دفاع است چه بسا برای تحقق این سیاست تخفیف های عمده ای در سوخت و خوراک برای واحدهای پتروشیمی در نظر گرفته شد. اما نکته ای که قابل توجه است آنکه سیاست توسعه آینده صنعت پتروشیمی چگونه خواهد بود؟ آیا بنا برآن است که روند گذشته همچنان ادامه یابد و هیچ توجهی به توسعه صنایع تکمیلی نشود؟ ادامه این روند به معنی افزایش تولید محصولاتی نظیر اوره، متانول، اتیلن و پلی اتیلن و محصولات شاخه سوخت و خوراک است که با توجه عدم تکمیل زنجیره ارزش این محصولات همچنین نبود نیاز در داخل، بخش عمده ای از این تولیدات به بازارهای صادراتی ارسال می گردد و نقش اندکی در ارزش آفرینی و توسعه اشتغال در اقتصاد داخلی ایجاد می نماید.

در اقتصاد قیمت راهنمای سرمایه گذاری است، با توجه به حضور شرکت‌ها و سازمانهای شبه دولتی در صنعت پتروشیمی و قدرت تأثیر گذاری آنها بر بازار، قیمت گذاری دولتی اجتناب ناپذیر است. بنابراین اجرای سیاست درست برای اصلاح روند توسعه آتی صنعت پتروشیمی از محمل قیمت گذاری قابل تحقق است. این سیاست در نقطه مقابل  اعطای تخفیف‎های سوخت و خوراک برای تخصیص بهینه منابع و تولید محصولات مورد نظر قرار دارد. اجتناب از اعطای رانت در قیمت خوراک به حرکت شرکت‎ها به سمت کسب سود در مرحله ارتقای فناوری و کاهش هزینه های ثابت و متغیر، تکمیل زنجیره تولید و تولید محصولات با ارزش افزوده بیشتر و پرهیز از خام فروشی منجر خواهد شد.