بارها و بارها به آتش زدند. شب‎های بسیاری را تا صبح به طراحی عملیات پرداختند و پلک نزدند به این امید که صبحِ فردا کمرِ آتش را خم کنند. یک نفر بند انگشتش را دیگر در میان آب و آتش ندید. برخی از شدت نزدیکی به شعله‎ها، عملیات را با دست‎ها و صورت‎هایی ملتهب ادامه ‎دادند. برخی هم شب تا سحر را با صدای جامانده از نهیب بلند آتش در گوش پشت سر می‎گذاشتند. اندوه ناتمام از دست دادن فرزاد ارزانی و محمد سلیمی نیز در تمام این روزها، همه آنان را که در صف مهار فوران بودند، یک لحظه تنها نگذاشت. همه این‎ها یک طرف و اضطراب اجتناب‎ناپذیر تداوم فوران یک طرف. معاون امور تولید شرکت ملی نفت ایران می‎گوید: «پس از مهار فوران چاه، دو جا عمق فشار روحی و روانی این عملیات بیشتر نمود پیدا کرد؛ یکی در بغض آقای عالیپور و دیگری در لبخند آقای وزیر.» شانا در گفت‎وگو با محسن پاک‎نژاد، ناگفته‎های بیشتری را از عملیات مهار چاه 147 رگ سفید روایت می‎کند:

خسته نباشید. احتمالا طی 2 ماه گذشته، کمتر فرصت کردید در دفتر کارتان حضور پیدا کنید.

بله. حدود 32 روز منطقه بودم.

شما فردای حادثه به منطقه رفتید. هشتم آبان، اوضاع در رگ‎سفید چگونه بود؟

در بدو ورود به منطقه، 2 موضوع توجه‌ام را جلب کرد؛ به طور طبیعی موضوع نخست، شعله‎های سرکش ناشی از فوران بود و دوم، چهره مصمم، با اراده و در عین حال نگران بچه‎هایی که در منطقه مستقر شده بودند. نخستین اقدامی که باید انجام می‎شد، تقویت روحیه و بازسازی تخریب‎های روحی بود. القای نتوانستن‎ها از همان ابتدای کار آغاز شده بود. جلسه‎ای گذاشتیم و وضع چاه و مسائل فنی و راهکارهای موجود را بررسی کردیم. در همان جلسه یادآور شدم که مهار فوران، کاری جمعی و گروهی است که بسیاری از شماها پیش از این هم تجربه‎اش را داشته‌اید. کار پیچیده‎ای پیش‎رو بود. متاسفانه خیلی‎ها استنباطشان از عملیات مهار فوران چاه، اطفای حریق است در حالی‎که این عملیات بسیار پیچیده است و رشته‎های تخصصی متعددی، از مهندسی مخزن و حفاری و زمین‎شناسی گرفته تا تخصص‎های مکانیک و سازه و ... درگیر مهار فوران می‎شوند. گردآوردن متخصصان در کنار هم و همسوسازی برای آغاز عملیات، کار سختی است.

از همان ابتدا، هر 2 راهکار مهار از سطح و مهار از عمق در برنامه قرار گرفت؟

دقیقا. طبق آنچه در کتب مرجع مربوط به مهار فوران چاه‎های نفت و گاز آمده و پیش‌تر هم به آن اشاره کردم، عملیات مهار از سطح برای مقابله با فورانی با این فشار و شرایط توصیه نمی‎شد. بنابراین گزینه اصلی این بود که تنها روش مهار از عمق را در دستور کار قرار دهیم و منتظر بنشینیم تا پس از حفاری چاه‎های امدادی، از عمق اقدام کنیم. اما گزینه دوم که به اتفاق در جمع‎بندی به آن رسیدیم، این بود که همزمان عملیات مهار از سطح را هم با وجود همه سختی‎ها و پیچیدگی‎هایش دنبال کنیم. حتی درصد کم شانس موفقیت در عملیات مهار از سطح و مهار سریعتر فوران، آن‌قدر ارزش داشت که نمی‎شد استفاده از این روش را نادیده گرفت. بنابراین کارهای مقدماتی برای اجرای هر 2 روش مانند ایجاد استخر ذخیره آب و خطوط انتقال آب، آماده‎سازی موقعیت چاه‎های امدادی و محوطه‎ استقرار مخازن، احداث سلر، جاده‎های دسترسی و ... آغاز شد.

پاکسازی دهانه چاه چند روز طول کشید؟

28 روز زمان برد. شرایط خاصی بر چاه حاکم بود که عملیات پاکسازی را دشوار می‎کرد. تجهیزات دکل با وزنی بیش از 450 تن بر دهانه چاه آوار شده بود. در اثر حرارت زیاد، فولادها درهم تنیده شده بودند. با توجه به سنگینی و درهم تنیدگی آوار فروریخته از یک سو و فشار و دمای بالا در دهانه چاه از سوی دیگر، مشخص بود کار سختی در پیش است. موتورها، کانکس‎ها، مخازن گل و بخشی از تجهیزاتی که در اطراف چاه بود، جمع‎آوری و به تدریج محموله‎های متعددی از محوطه چاه خارج شد. اما خارج کردن بخش اصلی دکل و متعلقات که روی دهانه چاه قرار داشت، به دلیل درهم‎تنیدگی و وزن سنگینی که پیدا کرده بود، امکانپذیر نمی‎شد تا جایی که حتی تصمیم گرفتیم از ادوات نظامی مخصوص برای تجزیه تجهیزات و متعلقات آن در دهانه چاه استفاده کنیم. با متخصصان رایزنی کردیم. کارشناسان سپاه خوزستان هم آمدند و روش مناسب را پیشنهاد دادند. بیست و ششمین روز پس از آغاز عملیات پاکسازی بود و تقریبا به این جمع‎بندی رسیده بودیم که باید از این راهکار استفاده کنیم که خوشبختانه 48 ساعت بعد بچه‎ها موفق شدند با مشقت بسیار، تجهیزات را از دهانه چاه خارج و محوطه را به طور کامل پاکسازی کنند و شعله‎ها به صورت عمودی درآمد. پس از پاکسازی، طراحی استینگر متناسب با زاویه شیر فوران‎گیر (BOP)، روش راندن استینگر و چگونگی مهار استینگر با نیرویی بیش از 120 تن پس از ورود به دهانه چاه بررسی شد. بچه‎ها شب‎های زیادی را تا صبح مشغول طراحی بودند و صبح بر مبنای طراحی‎های انجام شده، عملیات را کلید می‎‏زدند.

اگر عملیات مهار از سطح انجام نمی‎شد، باز هم نیازی به پاکسازی دهانه چاه بود؟

بله. حتی اگر عملیات مهار از سطح هم انجام نمی‌‏شد، ایمن‎سازی چاه پس از مهار فوران، منوط به پاکسازی بود.

چند بار عملیات مهار از سطح انجام شد؟

14 بار. در گزارش نهایی که خدمت آقای وزیر ارائه کردم، گفتم یکی از سه قولی که به شما دادم، این بود که برای مهار فوران از سطح، همه تلاشمان را به کار گیریم و این کار را انجام دادیم. جالب است بدانید در جریان همین عملیات، به سازوکار جدیدی برای مهار فوران چاه از سطح دست یافتیم. ابزاری با کمک بخش خصوصی و با حمایت شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب و شرکت ملی حفاری ایران طراحی و ساخته شد که در 2 عملیات مهار از سطح از آن استفاده کردیم. مقرر شده اصلاحاتی در این ابزار اعمال شود تا اگر صنعت نفت در آینده شاهد حوادثی از این دست شد در صورتی که شرایط برای مهار چاه از سطح مهیا باشد، از آن استفاده شود. در این تجهیز، پیستون داخل محوطه‎ای مثل سیلندر قرار دارد و خروجی‎هایی در اطراف آن تعبیه شده که این امکان را می‎دهد پیستون تحت فشار سیال در دهانه چاه قرار گیرد و فوران را از سطح مهار کند. این تجهیز از جمله دستاوردهای ما در رگ سفید بود و در حین عملیات مهار فوران، موفق به ثبت رکوردهای خوبی شدیم.

چه رکوردهایی؟

در این عملیات، برای نخستین بار موفق به احداث موقعیت چاه طی 14 روز شدیم؛ این در حالی است که احداث موقعیت چاه در نفتخیز جنوب به طور میانگین پنج ماه زمان می‎برد. همچنین برای نخستین بار، فرآیند حمل، برپایی و Spud  دکل طی 10 روز انجام شد که در حالت عادی به 2 تا 3 برابر این مدت زمان لازم بود. مهمتر از همه آنکه چاه C در 34 روز به نقطه مورد نظر رسید و به قدری طراحی بچه‏‌های مهندسی حفاری و زمین‎شناسی عالی بود که درست در همان محل پیش‎بینی شده، چاه به نقطه هدف برخورد کرد. دکل 95 فتح که پیش از حادثه روی چاه 147 مشغول حفاری بود، برای رسیدن به همین نقطه حدود 90 روز در حال حفاری بود.

بحث‎هایی درباره درخواست ایران برای همکاری با شرکت‎های خارجی در مهار فوران رگ‎سفید عنوان شد. آیا شرکت ملی نفت، از شرکت‎های خارجی کمک خواست؟

به هیچ عنوان. اما تعدادی از شرکت‎های ایرانی و خارجی پیشنهادهایی برای همکاری دادند که همه این پیشنهادها بررسی شد؛ از جمله آن‌که شرکتی کانادایی موضوع را پیگیری کرد و سرانجام تنها بر روش مهار از عمق برای مقابله با فوران تاکید داشت که چیز جدیدی نبود و ما نیز از ابتدای کار، تمهیدات لازم را برای انجام این روش به‎کار بستیم. یا برخی پیشنهاد دادند با موتور جت و با استفاده از فوم و آب، شعله‎های آتش را خاموش می‎کنند. خب بدیهی بود اگر با این روش شعله‎ها خاموش شوند، گاز H2S موجود در کسری از ثانیه همه را به کشتن می‎دهد. در مجموع باید بگویم هیچ درخواست کمکی از سوی شرکت ملی نفت برای مهار فوران چاه 147 رگ سفید مطرح نشد اما پیشنهادهای مطرح شده، بررسی شد.

در این مدت، انتقاداتی هم ‎شد مبنی بر اینکه چرا با درخواست برخی برای کمک به مهار فوران موافقت نشد. الان وقت خوبی است در این باره هم توضیح دهید.

بهتر بود افرادی که مایل بودند برای مهار فوران قدمی بردارند، به جای نامه‎نگاری، می‎آمدند، لباس بر تن می‎کردند و می‎گفتند برای کمک ما هم در میدانیم. متاسفم که بگویم مهار فوران چاه در رگ سفید با همه رکوردهایی که به ثبت رساند، از حیث حجم وسیع تخریب روانی تیم عملیاتی نیز رکورد زد و این میزان فضاسازی و راه انداختن جنگ روانی علیه آنان که بدون هیچ چشم‎داشتی، زندگی خود را گذاشته بودند و شبانه‎روز در حال تلاش بودند، در نوع خود بی‎سابقه و بسیار غیرمنصفانه بود. در نفت‎شهر بیش از 10 بار عملیات مهار از سطح شکست خورد و حتی به اذعان آقای مکوندی، قبل از مهار چاه 24، ناامیدی بر تیم عملیات سایه انداخته بود؛ اما کسی لحظه‎ای در غیرت و توان مهارگران تردید نکرد و البته نباید هم می‎کرد؛ اما دیدیم در مهار فوران رگ سفید، بارها تیتر زدند عملیات مهار از سطح باز هم شکست خورد! در حادثه کنگان، پنج شاخه افقی زدند تا به هدف رسیدند و فوران چاه را از عمق مهار کردند؛ در رگ سفید به قدری محاسبه‎ها دقیق بود که در همان بار نخست و در کوتاه‎ترین زمان ممکن به نقطه هدف رسیدند و چاه مهار شد، اما با این وجود هجمه‎هایی که به رگ سفید شد با حوادث پیش از آن به هیچ عنوان قابل مقایسه نبود. باور کنید بیش از آنکه دستمان را بگیرند، پایمان را گرفتند. بچه‎های منطقه بعدا که فهمیدند چه حرف‎هایی گاه در شبکه‎های مجازی گفته شده، خیلی ناراحت شدند. بدترین وجهه حادثه رگ سفید، همین تخریب‎ها بود.

از این بحث بگذریم و به همان صحبت مهندس زنگنه اکتفا کنیم که پس از مهار فوران چاه، در رگ سفید خطاب به بچه‎ها گفتند «برخی نمک خوردند و نمکدان شکستند. این افراد هم باید از شما عذرخواهی کنند و هم در پیشگاه خدا، استغفار.»

از بدترین‎ها گفتید؛ از بهترین‎ها هم بگویید.

بهترین و زیباترین حسی که در رگ سفید مشاهده می‎شد، همدلی و همراهی تیم عملیاتی بود. همدلی و همراهی کارکنان نفتخیز جنوب و ملی حفاری به عنوان دو تیم اصلی که سازماندهی کار را بر عهده داشتند، عالی بود. بله؛ گاهی اوقات اختلاف‎نظرهایی هم بود. دوری از خانواده، دمای وحشتناک، شدت صدا و استرس فراوان، همه و همه به طور طبیعی تاثیرگذار بود. اما بعضا اختلاف دیدگاه‎هایی وجود داشت و حتی گاهی صدای دو نفر بلند می‎شد و یک ساعت که می‎گذشت، می‎دیدیم همان دو نفر با هم در حال خوش‎وبش هستند. برخی همین گفت‎وگوها را به تعارض تعبیر کردند. در جلسات هم اگر اختلاف نظری بین نفتخیز و حفاری وجود داشت، آنقدر صحبت می‎کردیم تا به جمع‎بندی نهایی می‎رسیدیم و هر تصمیمی که مورد تایید جمع قرار می‎گرفت و نهایی می‎شد، همه از آن تبعیت می‎کردند. نکته‎ای که برای من بسیار جالب بود، این بود که بچه‎ها برای ارشدیت فنی ارزش زیادی قائل بودند. به طور مثال، وقتی آقای مکوندی صحبتی می‎کرد، همه همراهی می‎کردند. نکته جالب‎تر، حضور پررنگ و تاثیرگذار مدیران عامل این دو شرکت در بطن عملیات بود. آقای عالیپور هر روز در منطقه حاضر می‎شد و آقای سپهری فکر می‎‏کنم حدود 50 روز در منطقه حضور داشت. نیروی انسانی وقتی می‎دید مدیرعامل شرکت پابه‌پای نیروهای عملیاتی در صحنه است، انگیزه‎اش دوچندان می‎شد. این حضور مستمر از دیگر نکات مثبت و برجسته این عملیات بود.

در ابتدای صحبت‎هایتان گفتید سه قول به وزیر نفت داده بودید.

بله. مهندس زنگنه در تمام مکالماتی که به منظور ارائه گزارش عملیات بینمان رد و بدل می‎شد، همواره تاکید می‎کردند مراقب باشید فقط در حین عملیات، خون از دماغ کسی نیاید. پس از مهار فوران و در جریان سفر ایشان به رگ سفید، گفتم من سه قول به شما داده بودم. یکی این بود که شانس خود را برای عملیات مهار از سطح امتحان کنیم که کردیم و اگرچه موفق نشدیم اما تلاشمان را به کارگرفتیم. دوم این‎که در کمتر از 60 روز چاه مهار شود که آن هم خوشبختانه عملیاتی شد. سومین قول که نتوانستم به آن عمل کنم، همین بود که خون از دماغ کسی نیاید. متاسفانه یکی از نیروها دستش شکست و انگشت دست آقای ویسی‎آرا هم دچار حادثه شد. برایش خیلی ناراحت شدم. جالب است چند نفر از بچه‎های حفاری وقتی دیدند ناراحتم، برای این که فضا را عوض کنند، تک‎تک با خنده دستانشان را آوردند جلو و بعد دیدم که هر کدام از آنها، یک انگشت یا یک بند انگشت ندارند. عملیات حفاری در محیط فیزیکی و شرایط کاری سختی انجام می‎شود و از مشاغل بسیار پیچیده، پرریسک و حساس است.

و بسیاری از نیروهای عملیاتی نفت از جمله در بخش حفاری، از نیروهای قراردادی هستند. مرحوم ارزانی و مرحوم سلیمی هم قراردادی بودند.

بله. اتفاقا در این مدت بچه‎ها در منطقه خیلی با من درد دل می‎کردند و از مشکلاتشان گفتند؛ حق هم دارند. اما وقتی این مسائل را با آقای وزیر در میان می‎گذاریم، می‎بینیم ایشان بسیار بسیار بیشتر از ما دغدغه این نیروها و مشکلاتشان را دارند. همانطور که می‎دانید مدت‎هاست کارگروهی به این منظور تشکیل شده و مهندس زنگنه با جدیت این موضوع را پیگیری می‎کند. موضوع بسیار پیچیده‎ای است، اما پیگیری‎ها با تاکید شخص مهندس زنگنه ادامه دارد و مطمئنم با همه پیچیدگی‎ها، این کار به نتیجه می‎رسد.

آقای مهندس؛ دلیل حادثه مشخص شده است؟

در این 58 روز، اولویت نخست ما مهار فوران بود اما با این وجود، بررسی‎هایی هم برای مشخص شدن دلایل اصلی حادثه به منظور پیشگیری از حوادثی این چنین در آینده انجام شد که باید تکمیل شود. نتیجه نهایی بررسی‎ها در قالب گزارشی به کمیسیون انرژی مجلس و نهادهای نظارتی ارائه می‎شود و حتما برای پیشگیری از حوادث مشابه، به طور جدی مدنظر قرار می‎گیرد.

برای چاه‎‎ها چه برنامه‎ای دارید؟ امکان تولیدی شدن چاه 147 هست؟

مرور تجارب دو فوران قبلی رگ سفید در پیش از انقلاب نشان می‎دهد تعمیر چاه به منظور تولیدی شدن آن، ممکن بوده منجر به فوران دوباره چاه شود. بنابراین به منظور ایمن‎سازی و با نظر همه کارشناسان ذیربط، چاه کاملا با سیمان پر شد، اما هر دو حلقه چاه امدادی، ان‌شاءلله تولیدی می‎شوند.

از میزان نفت و گازی که در این مدت سوخت شد، برآوردی دارید؟

کارشناسان مهندسی نفت و مدیریت فنی شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب، محاسبه دقیق این آمار را در دستور کار دارند. اما این اعداد و ارقام متفرقه‎ای که در این مدت اعلام شد، به هیچ‌وجه قابل اتکا نیست.

از نگاه شما، مهم‎ترین پیام عملیات مهار فوران چاه 147 رگ سفید چه بود؟

مهمترین پیام، تکرار این واقعیت بود که نمی‎توان برای مهار فوران چاه، یک نسخه واحد تجویز کرد. به طور مثال، در فوران چاه در حالِ تولید، با آوار تجهیزات دکل بر روی چاه مواجه نیستیم و حتی در چاه‎هایی که هنگام فوران دکل بر روی آنها قرار دارد، بسته به شرایط چاه، روش‎های متفاوتی را برای مهار چاه باید مدنظر قرار داد. در رگ سفید، زاویه 25 تا 30 درجه شیر فوران‎گیر (BOP)، کار استینگررانی را بسیار دشوار کرده بود که قاعدتا مواجهه با فوران در این چاه با چاهی که فوران‎گیر آن از حالت معمول خارج نشده، بسیار متفاوت است. یا به طور مثال در فوران چاه 24 نفتشهر، عمده هیدروکربوری که از چاه خارج می‎شد نفت بود و در رگ سفید با فوران گاز و نفت آن هم با فشاری بسیار بالا روبه‎رو بودیم. وضع عوارض طبیعی منطقه‎ای که فوران در آن روی می‎دهد، میزان دسترسی به منابع آبی، نوع سیال، فشار و دما و بسیاری از عوامل دیگر، در تعیین نحوه مقابله با چاه دخیل هستند.

اگر بخواهید در چند جمله از مهارگران قدردانی کنید، چه می‏‎گویید؟

مهار فوران چاه 147 رگ سفید، عملیات سخت و پیچیده و در عین حال بسیار پراسترسی بود. پس از مهار فوران، دو جا عمق فشار روحی و روانی این عملیات بیشتر نمود پیدا کرد؛ یکی در بغض آقای عالیپور و دیگری در لبخند آقای وزیر. از این بابت خدا را شکر می‎کنم؛ یاد و خاطره 2 جانباخته این حادثه تلخ را گرامی می‎دارم و به تیم عملیاتی رگ سفید می‎گویم،  قهرمانان اول و آخر این عملیات شما بودید که با تلاش شبانه‎روزی، دل مردم و کارکنان صنعت نفت را شاد کردید. تلاش و غیرت مثال‎زدنی‎تان را فراموش نمی‎کنم چون ثابت کردید در روزهای سخت، از پس کارهای سخت برمی‎آیید و ثابت کردید می‎توانید. دستتان را می‎بوسم و برای یکایکتان احترام ویژه‎ای قائلم.

هانیه موحد