حدود 85 درصد ذخایر نفتی و 90 درصد ذخایر گازی ایران و همچنین 49 درصد ذخایر نفت جهان و 55 درصد گاز جهان در سنگ‎های کربناته تجمع کرده‎اند. در این خصوص ویلسون (1980) می‌گوید حدود 260 میدان عظیم نفتی کربناته وجود دارد که 75 درصد ذخایر قابل استحصال جهانی را در برگرفته است. با در نظر گرفتن این آمار و درک اهمیت مخازن کربناته، در چکیده حاضر به بیان خصوصیات کلی این نوع سنگ‎ها پرداخته شده است.

مخازن کربناتی ایران

حدود ۴٣ درصد از مخازن ایران (تعداد ۶۴ مخزن گازی و نفتی) جزء مخازن بزرگ و بسیار بزرگ محسوب می‌شوند. صرفا از لحاظ تعداد مخازن و بدون توجه به حجم هیدروکربورها، تقریبا ٩٠ درصد مخازن بزرگ ایران کربناته و ١٠ درصد ماسه سنگی هستند. از این تعداد 53.12 درصد مخازن بزرگ نفتی و 46.87 درصد آن گازی است. به نظر می‌رسد از لحاظ حجم هیدروکربوری نیز نسبت مخازن کربناته به ماسه سنگی تقریبا ۹ به ۱ صادق باشد. مخازن اهواز، نوروز، فریدون، ابوذر، فروزان، ساختارB ، سروش از مخازن بزرگ ماسه سنگی و برخی از مشهورترین مخازن بزرگ کربناته شامل میدان پارس جنوبی، آزادگان، آسماری، هفت کل، بی‌بیحکیمه و خانگیران هستند.

بیشتر مخازن نفتی واقع در خشکی ایران در منطقه خوزستان و نزدیک مرز عراق قرار دارند. به‌طور کلی ایران ۴٠ مخزن تولیدی بزرگ ( ٢٧ میدان در خشکی و ١٣ میدان در دریا) دارد. میدان‌های نفتی خشکی به ترتیب اهمیت و حجم تولید عبارتند از: اهواز - آسماری ، گچساران، بنگستان، مارون، آقاجاری، کرنج - پارسی، رگ سفید، بی‌بی‌حکیمه، پازنان. همچنین میدان‌های نفتی سلمان، دورود، ابوذر، سیری EوA و سروش - نوروز به ترتیب مهم‌ترین مخازن نفتی دریایی هستند. در ادامه، مخازن کربناته به تفکیک گروه‌های مختلف زمین‌شناسی شامل گروه دهرم، خامی، آسماری و بنگستان آورده شده است.

مخازن کربناته گروه دهرم

سنگ مخزن مخازن گازی ایران عمدتا سن پرموتریاس داشته و در گروه دهرم (سازندهای فراغون، دالان و کنگان) واقع شده‌اند. به علت این که در گروه دهرم سازندهای دالان و کنگان عمدتا سنگ مخزن محسوب می‌شوند این مخازن با نام مخازن دالان - کنگان نیز شهرت یافته‌اند. تولید مخازن بسیار بزرگ گازی کوه‌موند، پارس جنوبی و پارس شمالی، نار، دالان، آغار، لامرد، وراوی، سمند، کنگان، بندوبست، هما، تابناک، شانول و عسلویه در ایران و سایر میدان‌های منطقه خلیج فارس و کشورهای پیرامون آن نیز از این توالی‌های کربناته انجام می‌شود. بقیه مخازن سنی جوان‌تر دارند، همچون میدان‌های تنگ بیجار در سازند سروک، سرخون در سازند جهرم و عضو گوری، گورزین در سازند آسماری، سازندهای سروک و فهلیان، گشوی جنوبی در سازندهای سروک، پایده و آسماری، سورو در سازندهای گدوان و داریان. مخازن پارس جنوبی، پارس شمالی، کنگان و نار در حوضه خلیج فارس و خانگیران (حوضه شمال شرق) به ترتیب بیشترین حجم گاز را دارا هستند.

درصد تخلخل در این گروه کربناته گازی از ۸ تا ۱۲ درصد متغیر است (میانگین ۹ درصد). گروه دهرم معادل سازندهای خوف و سودیر در قسمت ساحلی عربستان سعودی و کشور قطر است. رسوبات سازند خوف در آن کشورها عمدتا کربناته بوده و در قسمت تحتانی آن ماسه سنگ‌هایی دیده می‌شود که معادل سازند فراغون است و در قسمت فوقانی آن لایه‌هایی از انیدریت توده‌ای وجود دارد که می‌تواند معادل با بخش نار در فارس شمالی و ساحلی باشد. سازند خوف به‌طور کلی معادل سازند دالان و فراغون بوده و به سن پرمین بالایی می‎رسد.

مخازن کربناته گروه خامی

سنگ مخزن خامی از نظر ذخیره نفتی پس از سنگ مخزن آسماری و سنگ مخزن بنگستان قرار دارد و از نظر عمق نسبت به سنگ مخزن‌های آسماری و بنگستان در اعماق بیشتری از سطح زمین قرار می‌گیرد. گروه خامی از سازندهای سورمه، هیث، فهلیان، گدوان و داریان تشکیل شده‌است. سازند کربناته سورمه با سازند‌های عدایه، موس، علن، سرگلو و نجمه در عراق و با سازند عرب در عربستان (که مخازن فوق عظیم نفت مانند قوار را تشکیل می‌دهد) هم‌ارز است. سازند انیدریت هیث نقش سنگ پوش را برای سازند سورمه در میدان‌های بوشهر، میلاتون و خارک و بعضی دیگر ایفا می‌کند و همچنین سنگ پوش سازند عرب در میدان قوار است. سازند فهلیان که از آهک تشکیل شده است مرز زیرین آن معادل انیدریت هیث و همچنین معادل سازند یاماها است. این سازند در فارس از نظر موجودیت مواد آلی بسیار ضعیف است. سازند کربناته داریان سنگ مخزن مهمی در گروه خامی به حساب می‌آید.

مخازن کربناته گروه بنگستان

گروه بنگستان نام گروهی از سازندهای زمین‌شناسی حوضه زاگرس با سن آلبین تا کامپانین است که شامل یک چرخه رسوبی از سازندهای کژدمی، سَروَک، سورگاه و ایلام است. مجموعه این سازندها گروه بنگستان نام گرفته‌اند که نام آن از کوه بنگستان در شمال بهبهان گرفته شده‌ است.

میانگین تخلخل سنگ مخزن گروه بنگستان از ۲ درصد (در میدان نفتی شوروم) تا ۱۴ درصد (در میدان نفتی جفیر) متغیر است. میدان‌های گوار، میدان‌های گازی تنگ بیجار، فرزاد بی، گشوی جنوبی و میدان‌های نفتی ویزنهار، سرکان، ماله کوه، آذر، چنگوله، دهلران، دانان، کبود، قلعه نار، لب سفید، پلنگان، دالپری، لالی، کارون، شاخه، پایدار، پایدار غرب، زیلایی، پرسیاه، نفت سفید، هفتکل، رامین، بند کرخه، آزادگان، کوپال، جفیر، آب تیمور،  یادآوران، دارخوین، رامشیر،  شادگان، آغاجاری، کوه ریگ، مختار، شوروم، ماماتین، ماهشهر، بی‌بی حکیمه، منصورآباد، تنگو، سیاهمکان، هندیجان، بهرگانسر، سولابدار، کیلورکریم، بینک، نوروز، سروش، بهمن، اسفندیار، لاله، کوه کاکی، کوه موند، بینالود، سروستان، میدان پارس جنوبی، هامون، جاودان، بلال، بانه، رشادت، الوند، سیوند، نصرت، میدان سیری ال، مبارک، هنگام، هرمز، سلخ دارای مخازن گروه بنگستان هستند.

امروزه تلاش می‌شود سازند کژدمی از گروه بنگستان حذف شود. وجود سازند سورگاه نیز در این گروه همیشگی نیست که در این صورت گروه بنگستان شامل دو سازند سروک (در زیر) و سازند ایلام (در بالا) خواهد بود. در این حالت ترجیح داده می‌شود به‌جای «گروه بنگستان» از عنوان «سازند بنگستان» که شامل دو سازند سروک و ایلام است، استفاده شود. سازند سروک پس از آسماری مهم‌ترین سنگ مخزن در حوضه زاگرس است.

مخازن کربناته گروه آسماری

سازند آسماری غنی‌ترین مخزن نفتی ایران و خاورمیانه و یکی از غنی‌ترین مخازن کربناته جهان است. این سنگ مخزن ذخایر نفتی و گازی ۶۲ میدان نفتی را تامین می‌کند که از میان آنها ۱۴ ابرمیدان و ۱۲ میدان عظیم در رده‌بندی جهانی طبقه‌بندی شده‌اند. این سازند به سمت جنوب غربی و به‌طرف دهانه خلیج فارس، کمی ماسه‌ای می‌شود که به آن ماسه‌های اهواز گفته می‌شود، به طوری‌که در میدان‌هایی مانند پازنان، اهواز، مارون، منصوری و … بخش ماسه‌ای اهواز حدود یک سوم تا یک چهارم ضخامت کل سازند را در بر می‌گیرد. بخش ماسه سنگی اهواز در مخازن آسماری موجب افزایش کیفیت مخزن و ضریب بازیافت می‌شود. این مخزن در شمال غرب لرستان از بخش رسوبات تبخیری کلهر تشکیل شده است. بخش اعظم تخلخل و تراوایی این سازند مربوط به تخلخل حاصل از شکستگی است. غالبا سنگ مخزن مخازن شکسته بزرگ ایران سازند آسماری است. مخازن آغاجاری، بی‌بی‌حکیمه، هفت‌کل، سلیمان، کازرون، لالی، گچساران، پاریس، پازنان، کرنج، پرسیاه و مسجد سلیمان از این جمله مخازن هستند. جنس سنگ‌های سازند آسماری (به عنوان مخزن اصلی تولیدی) اکثرا آهک و دولومیت است، اما در بخشی از میدان اهواز لنز ماسه سنگی نیز توسعه یافته است.

مریم نوری
بولتن علمی خبری راه ازدیاد برداشت