دو نشست مهم اوپک در سال 2018، بدون تردید یکی از مهم‌ترین رویدادهای نفت در سال 2018 است؛ سالی‌ که ترامپ افزون بر خروجش از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) با توئیت‌های گاه و بی‌گاهش اوپک را به دردسر انداخت؛ ایران در سال سخت اوپک اما به گواه تحلیلگران بین‌المللی توانست دستاورد قابل قبولی داشته باشد. «چگونه ورق اوپک در 2018 برگشت» عنوانی است که برای این مطلب انتخاب کردم. روند برگشت این ورق را بخوانید و برای نخستین بار بدانید که نمایندگان ایران در اوپک با دستان خالی چه کردند.

1- بیانیه همکاری کشورهای اوپک و داوطلب غیراوپک (Declaration of Cooperation) که از ژانویه 2017 اجرایی شد، در ماه مارس و آوریل 2018 به اهداف خود دست یافت. سطح ذخیره‌سازی نفت مازاد بر میانگین پنج ساله در کشورهای سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی (OECD) که نماد عدم توازن بازار نفت بود به صفر رسید؛ (326 میلیون بشکه کاهش سطح ذخیره‌سازی نفت OECD)، قیمت سبد نفتی اوپک از 52.4 دلار در هر بشکه در ژانویه 2017 به 63.17 دلار در هر بشکه در آوریل 2018 رسید و تقاضا برای نفت خام اوپک همراه با رشد تقاضای جهانی نفت افزایش یافت. گزارش ماهانه بازار نفت آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در آوریل 2018 با عنوان «ماموریت انجام شد» دال بر این موضوع است. همه این اتفاق‌های خوب اما نتیجه پایبندی و همکاری کشورهای عضو اوپک و متعهدان غیراوپکی آنان به توافق بیانیه همکاری در دسامبر 2016 برای کاهش یک میلیون و 800 هزار بشکه‌ای بود که از ژانویه 2017 اجرایی شد و بازار را دوباره به وضعیت ثبات بازگرداند. این روند موفقیت‌آمیز و کسب حداکثری منافع اعضای‌ اوپک و داوطلب غیرعضو اوپک از این شرایط اما با رشته توئیت‌های ترامپ و هم‌صدایی برخی اعضای اوپک با آن به هم ریخت.

2- هشتم ‌ماه مه، دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا خروج واشنگتن را از برجام اعلام و عنوان کرد همه تحریم‌ها علیه ایران را‌ که در چارچوب این توافق لغو شده بودند، بار دیگر علیه تهران به اجرا می‌گذارد و تاکید کرده بود آمریکا قصد دارد افزون بر این تحریم‌ها، مجازات‌های اقتصادی سنگینی را علیه ایران وضع کند. بیان این جملات در جریان یک سخنرانی 11 دقیقه‌‌ای اگرچه با مواضع جهانی در حمایت از ایران همراه شد، اما برخی اعضای اوپک با تصور و هدف حذف صادرات نفت ایران و همراهی با تصمیم آمریکا بشکه‌های اضافی را راهی بازار سر و سامان یافته نفت که با اجرای توافق همکاری کشورهای عضو اوپک و داوطلب غیراوپک به دست آمده بود، کردند. بشکه‌هایی که به صراحت می‌توان گفت همه دستاوردهای توافق 2016 را که با زحمت به‌دست آمده بود، بر باد داد. هیئت ایرانی اما همه هشدارهای لازم را پیش از وقوع چنین اتفاق‌هایی به صورت نامه، گفت‌وگو و طرح در نشست‌های کارشناسی متعدد به دبیرخانه اوپک داده بود. ارسال 6 نامه کلیدی از سوی وزیر نفت ایران به محمد سانوسی بارکیندو، دبیرکل اوپک و سهیل المزروعی، رئیس دوره‌ای اوپک و نشر آن در رسانه‌های سراسر دنیا مؤید این نکته است. 

3- 44 روز پس از خروج آمریکا از برجام، یکصدوهفتادوچهارمین نشست اوپک (جمعه، 22 ژوئن 2018) در حالی در دبیرخانه این سازمان برگزار شد که ترامپ در چند توئیت پیاپی و در شرایطی که بازار نفت با ثبات عرضه و تقاضا همراه بود خواستار افزایش تولید نفت اوپک شد. این خواسته با هدف جایگزین کردن نفت ایران مطرح شد و جالب آن‌که همزمان با این خواسته آمریکا، برآورد دبیرخانه اوپک از عرضه و تقاضای نفت نیز برخلاف دیگر منابع معتبر مانند آژانس بین‌المللی انرژی تغییر کرد و تصویر عجیبی از کمبود نفت و افزایش تقاضا برای نفت خام اوپک در سه ماه سوم و چهارم ارائه شد که با مخالفت هیئت ایرانی با این استدلال که بازار نفت در عمل با کمبود روبه‌رو نیست، همراه شد. هیئت ایرانی در نشست کمیسیون اقتصادی (ECB) اوپک در ماه ژوئن و پیش از آن در نشست‌های کمیته مشترک فنی (JTC) بارها این اعتراض خود را به دبیرخانه اوپک اعلام کرد؛ اعتراضی که این سازمان ماه‌ها بعد به صحت آن اذعان کرد، در حالی که قیمت نفت به ازای هر بشکه 20 دلار با کاهش همراه شده بود.

4- «یکی من را توجیه کند چرا در بازاری که تعادل وجود دارد باید افزایش تولید داشته باشیم؟» بدون تردید این کلیدی‌ترین جمله وزیر نفت است که یک روز پیش از نشست 174 اوپک در وین اعلام کرد. او به درستی می‌دانست که هیچ کمبودی در بازار نفت وجود ندارد و دبیرخانه اوپک برای افزایش تولید از سوی کشورهایی مانند عربستان، امارات، عراق و کویت تصویر خلاف واقعی از کمبود نفت در بازار ارائه داده است. بنابراین با قاطعیت اعلام کرد که ایران هر تصمیمی را مبنی بر افزایش یک میلیون بشکه‌ای نفت اعضای اوپک وتو خواهد کرد. اما برخلاف خواسته عربستان، روسیه و امارات که به دنبال افزایش این مقدار تولید بودند، نتیجه خلاف آن رقم خورد. یکصدوهفتادوچهارمین کنفرانس اوپک تصمیم گرفت که کشورهای عضو این سازمان تلاش خود را برای رسیدن به سقف پایبندی 100 درصدی به‌کار گیرند. 

5- مصادره به مطلوب عربستان و هم‌پیمانان آنها از تصمیم نشست 174 اوپک و افزایش تولید آنها از ماه ژوئن، و سوءاستفاده از کمیته مشترک وزارتی نظارت بر توافق اوپک و غیراوپک (JMMC) برای قانونی جلوه دادن تخلف‌های افزایش تولید به بهانه اجرای تصمیم اوپک، وزیر نفت را بر آن داشت تا برای چندمین بار دست به قلم ببرد. او در نامه 17 مردادماه خود به رئیس دوره‌ای اوپک گوشزد کرد که کمیته وزارتی نظارت بر توافق اختیاری برای بازتوزیع مازاد پایبندی میان کشورهای اوپک و غیراوپک ندارد و از هر گونه اقدام در این باره پرهیز کند. او در این نامه تأکید کرده بود: «تلاش‌های اوپک برای حفظ ثبات بازار و اهداف اوپک، همانگونه که در اساسنامه گفته شده و در تصمیم نشست 171 کنفرانس و قطعنامه 174:513 بیان شده، بسیار مهم و ضروری است همه اعضای اوپک این تصمیم‌ها را به جدیت دنبال و اجرا کنند.» نامه‌های وزیر نفت نشانگر آن بود که ایران قرار نیست از منافع خود چشم بپوشد و در این مسیر از همه ابزارها استفاده خواهد کرد.

6- چند روز پیش از برگزاری نشست کمیته وزارتی نظارت بر توافق اوپک و غیراوپک در 23 سپتامبر (یکم مهرماه) باز هم رسانه‌های همسو با اهداف عربستان، توپخانه خبرپراکنی خود را روشن کردند. «افزایش تولید نفت به میزان یک میلیون بشکه در روز» این خبر در دستور کار بود. هیئت ایرانی اما اسیر سر و صدای توپخانه نشد و مواضع ایران را به درستی در این نشست تبیین کرد. این‌که بازار نفت نه تنها در شرایط کنونی با کمبود عرضه روبه‌رو نیست، بلکه با مازاد عرضه نیز روبه‌روست و در شرایطی که برخی اعضای اوپک تلاش داشتند سهم این سازمان را به تولیدکنندگان غیرعضو اوپک واگذار کنند به شدت با آن مخالفت کرد. حسین کاظم‌پور اردبیلی، نماینده ایران در هیئت عامل اوپک پس از آن نشست به رسانه‌های جهان گفت: «نباید اجازه داد سهمیه اوپک به کشورهای غیرعضو اوپک داده شود». با تلاش‌های هیئت ایرانی در تفسیر حقوقی تصمیم‌های نشست 174 اوپک که به تأیید واحد حقوقی دبیرخانه اوپک نیز رسید، ثابت شد که JMMC صلاحیت حقوقی برای توزیع مازاد پایبندی را ندارد و این موضوع تنها در صلاحیت نشست وزیران است. این دستاورد سبب شد تا حداقل در آن مقطع موضوع توزیع مازاد پایبندی‌ها و افزایش تولید به نشست اوپک و غیراوپک در ماه دسامبر موکول شود.

7- افزایش تولید نفت برخی اعضای اوپک در کنار روسیه در شرایطی که بازار نفت با مازاد عرضه روبه‌رو شده بود، به شدت قیمت نفت را تحت تاثیر قرار داد. حال بد نیست بدانید؛ از ماه مه 2018 که برخی کشورها افزایش تولید را آغاز کردند تا پایان ماه اکتبر، کشورهای اوپک و داوطلب غیراوپک به ترتیب 768 و 275 هزار بشکه بر تولید خود افزودند. عربستان، امارات، عراق و روسیه به عنوان مهم‌ترین کشورهای افزایش‌دهنده تولید در مدت مذکور به ترتیب 644، 384، 190 و 458 هزار بشکه رشد تولید نفت خام داشتند. شایان ذکر است در مجموع در همه ماه‌های پس از ژوئن، عربستان، امارات، عراق و روسیه دارای تخلف تولید مازاد بر سهمیه‌های تعیین شده بودند. به عنوان مثال، در ماه اکتبر مقدار مازاد بر تعهد برای کشورهای اوپک و روسیه برابر 1.8میلیون بشکه در روز بوده است که از این مقدار نزدیک یک میلیون و 400 هزار بشکه در روز متعلق به 6 کشور عضو JMMC (عربستان، امارات، الجزایر، کویت، روسیه و عمان) بوده است. جالب آن‌که کشورهایی که وظیفه نظارت بر عملکرد توافق بیانیه همکاری را داشتند، حالا خودشان تبدیل به بزرگ‌ترین متخلفان شده بودند.

8- افزایش تولید نفت در جهان اما به عربستان، امارات، عراق و روسیه ختم نشد و در فاصله ماه مه تا اکتبر تولید نفت خام آمریکا نیز همراه با افزایش قیمت‌ها، حدود یک میلیون بشکه در روز افزایش یافت. این افزایش تولید نفت خام در کنار کاهش رشد تقاضای نفت به دلیل تشدید تنش‌های تجاری میان چین و آمریکا و همچنین تقویت دلار، سبب شد تا در فاصله ماه‌های مورد اشاره سطح ذخیره‌سازی‌های نفت در کشورهای OECD در حدود 56 میلیون بشکه افزایش یابد و بار دیگر از میانگین پنج‌ساله خود فراتر رود. موضوعی که نشان‌دهنده بر هم خوردن دوباره بازار نفت بود. نباید از یاد برد که یکی از مهم‌ترین عوامل برهم‌زننده تعادل بازار نفت افزایش غیرقانونی تولید نفت کشورهای عضو JMMC بوده است که در نشست 175 تلاش داشتند برای برقراری تعادل بازار نفت همه کشورهای عضو بیانیه همکاری را درگیر کاهش تولید کنند. به همین دلیل بود که کاظم‌پور اردبیلی، نماینده ایران در هیئت عامل اوپک در گفت‌وگویی پیش از نشست یادشده بر این موضوع تأکید کرد که هر کس بازار نفت را به هم ریخته باید خودش هم آن را دوباره متوازن کند.

9- در شرایط به‌وجود آمده و برآورد نادرست دبیرخانه اوپک از مقدار عرضه و تقاضای نفت در سه ماه سوم و چهارم سال 2018 و افزایش تولید نفت اعضای اوپک و روسیه از ماه مه، قیمت نفت به شدت تحت تأثیر قرار گرفت و با کاهش همراه شد. خوب است بدانید از ابتدای اجرای توافق اوپک و متعهدان غیر عضو اوپک (ژانویه 2017) تا پایان ماه سپتامبر 2018 (21 ماه) میانگین ماهانه قیمت سبد نفتی اوپک حدود 25 دلار برای هر بشکه افزایش داشت و از 52 دلار به 77 دلار به ازای هر بشکه رسید، در حالی که از هفته اول ماه اکتبر تا هفته پایانی ماه نوامبر 2018 (کمتر از دو ماه) قیمت سبد نفتی اوپک با 18 دلار کاهش از حداکثر 83 دلار برای هر بشکه به 65 دلار به ازای هر بشکه کاهش یافت. این بدان معناست که حدود 72 درصد از رشد قیمتی حاصل از توافق که در 21 ماه به دست آمده بود در مدت کمتر از دو ماه از دست رفت. البته نباید فراموش کرد که افزایش تولید نفت آمریکا در مدت مذکور به دلیل افزایش قیمت‌های نفت نیز به‌تدریج سبب شد تقاضا برای نفت خام اوپک و در نتیجه سهم بازار اوپک کاهش یابد. از آن بدتر آن‌که سطح ذخیره‌سازی‌های نفت OECD از میانگین پنج‌ساله بالاتر رفته و پیش‌بینی‌ها نشان ‌داد که اگر اوپک با همین فرمان تا پایان سال 2019 ادامه دهد حجم ذخیره‌سازی‌های نفت OECD حدود 400 میلیون بشکه دیگر اضافه می‌شود، قیمت‌های نفت بیشتر کاسته می‌شود و سهم بازار اوپک نیز 900 هزار بشکه افت خواهد داشت و به 31 میلیون و 300 هزار بشکه در روز می‌رسد.

10- بازار نفت در کمتر از یک ماه به نشست 175 اوپک، کاملا با بی‌درایتی اعضای JMMC به‌هم ریخت. این اوضاع باز هم زنگنه را بر آن داشت تا در نامه بسیار تند به سهیل المزروعی، رئیس دوره‌ای اوپک خواستار توقف فعالیت این کمیته شود. این نامه که به گواه کارشناسان همانند تابلوی «توقف ممنوع» برایJMMC  بود، شاکله این کمیته را از بین برد. وزیر نفت در آن نامه نوشت: «متاسفانه، در طول ماه‌های گذشته عملکرد JMMC و JTC بر مبنای تفسیر غلط از تصمیم‌های کنفرانس اوپک بوده است و اینجانب در مکاتبات خود در این دوره، این موارد را بارها یادآوری کردم. تفاسیر حقوقی دبیرخانه اوپک از تصمیمات اوپک که در بیستمین جلسه JTC در الجزیره ارائه شد، ضمن تایید نگرانی‌های اینجانب، مؤید این نکته بود که JMMC و JTC برداشت صحیحی از حدود وظایف و ماموریت خود ندارند. عملکرد JMMC و JTC در ماه‌های اخیر، نشان می‌دهد که این دو کمیته از اهداف اولیه تشکیل خود فاصله گرفته‌اند و برخی اعضای اوپک عضو این دو کمیته ضمن اعلام آشکار همراهی با آمریکا در اعمال تحریم‌های یکجانبه و غیرقانونی آن کشور علیه ایران، در تلاش برای استفاده ابزاری و سیاسی از این دو کمیته در حمایت از سیاست‌های آمریکا علیه ایران هستند. کار این دو کمیته نمی‌تواند حافظ منافع جمعی اوپک باشد و مادامی که شرح وظایف و اختیارات این دو کمیته به‌طور کامل تعریف نشده و به تصویب کنفرانس اوپک نرسیده فعالیت آنها قابل توجیه نیست، از این رو بلافاصله باید کار خود را متوقف کنند، بنابراین دبیرخانه اوپک از ارائه هرگونه خدمات و هزینه برای آنها اجتناب کند. بدیهی است هرگونه گزارش یا پیشنهادی از سوی این دو کمیته قابل پذیرش نیست.»کشورهای اوپک و داوطلب غیراوپک در چنین شرایطی پای به نشست 175 گذاشتند.

11- 15 کشور عضو اوپک در شرایطی که قیمت نفت در مدت 3 ماه حدود 30 دلار با کاهش همراه شده بود پا به نشست 175 اوپک گذاشتند. موضع ایران اما از همان ابتدا مشخص بود: «تا زمانی که ایران در تحریم قرار دارد در هیچ توافقی شرکت نمی‌کند» ایران که از ابتدا با توافق کاهش تولید همراه بوده و از آن حمایت کرده است در نشست نوامبر به شدت با کاهش تولید خود مخالفت کرد. بسیاری اما تلاش کردند ایران را وارد این توافق کنند. چند مورد از آن تلاش‌ها را برای نخستین بار اینجا می‌گویم. از جمله، برای تطمیع ایران پیشنهاد داده شد مرجع کاهش تولید نفت ایران برخلاف دیگر اعضای اوپک ماه اکتبر 2018 نباشد و میانگین ماه آوریل تا مه مبنا قرار گیرد، یا گفته بودند مبنای کاهش تولید نفت ایران به جای ماه اکتبر بالاترین رقم تولید پس از بیانیه همکاری کشورهای عضو و غیرعضو اوپک در نظر گرفته خواهد شود، یا خواسته بودند که ایران به‌طور نمادین در توافق کاهش تولید مشارکت کند یا با حالت جدی‌تر و برای این که ایران را تحت فشار بیشتر قرار دهند، عنوان کردند شرایط ایران و روسیه در مقوله تحریم برابر است، بنابراین اگر ایران معاف شود روسیه هم در توافق مشارکت نمی‌کند. این در حالی بود که وزیر انرژی روسیه از چنین فشاری بی‌خبر بود و صبح فردای نشست بی‌نتیجه اوپک در دیدار دوجانبه با وزیر نفت ایران، این موضوع را تائید نکرد. همه اینها اما یک نتیجه داشت «بن بست».

12-ترفند عربستان و امارات برای مشارکت ایران در کاهش توافق تولید در نشست روز نخست بی‌نتیجه ماند تا به این ترتیب نشستی که از سوی وزیر نفت سخت عنوان شد به روز دوم کشیده شود و از دو پیشنهاد کاهش یک میلیون و 300 هزار بشکه‌ای و 2 میلیون و 100 هزار بشکه‌ای نشست کمیسیون اقتصادی اوپک به کنفرانس، کاهش یک میلیون و 200 هزار بشکه ای از سوی اعضای اوپک و متعهدانش مورد پذیرش قرار گیرد. سهم اوپک از این رقم 800 هزار بشکه در روز تعیین شد و ایران، ونزوئلا و لیبی نیز از کاهش تولید معاف شدند. این برای ایران یک پیروزی به شمار می‌آمد؛ در واقع، موفقیت ایران برای معاف شدن از توافق کاهش تولید به منزله حفظ آخرین سقف تولید خود در دسامبر 2016 (3 میلیون و 797 هزار بشکه در روز) و از دست ندادن سهم ایران در بازار نفت درازمدت بوده است.

13- سال سخت اوپک در 2018 با کارشکنی برخی اعضای اوپک در اجرای تصمیم‌های این سازمان و همسو شدن با آمریکا برای ضربه زدن به برخی اعضای دیگر پایان یافت؛ سالی ‌که متاسفانه همراهی دو عضو اوپک با سیاست‌های خصمانه آمریکا علیه ایران ضربه سنگینی به تولیدکنندگان کوچک این سازمان وارد کرد و آسیب مالی زیادی به آنها رساند. در این شرایط سخت، پرچم ایران اما همچنان بالا نگه داشته شد و هیئت ایرانی افزون بر این‌که برای کسب منافع حداکثری ایران در اوپک جنگید، تلاش کرد این سازمان جهان سومی را سرپا نگه دارد. به‌راستی به این فکر کرده‌اید اگر ایران با افزایش یک میلیون بشکه‌ای نفت اوپک در ماه ژوئن مخالفت نمی‌کرد، یا اگر در توافق کاهش تولید نفت مشارکت می‌کرد، اکنون ایران در چه شرایطی قرار داشت؟ بدون تردید اما و اگرهای فراوانی در سال 2019 پیش روی ایران است. تمدید معافیت مشتریان نفت ایران یکی از آن سخت‌هاست،انتظار اما این است همانند روزهای سخت نیمه دوم سال 2018 با تدبیر و درایت از آن عبور کنیم. سال 2019 با قیمت حدود 52 دلار برای سبد نفتی اوپک آغاز شد.

رویا خالقی