سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) که در سال ۱۹۶۰ با ابتکار ونزوئلا و همکاری کشورهای ایران، عربستان، عراق و اندونزی تشکیل شد در طول ۶ دهه گذشته با تحولات اقتصادی و اجتماعی جهان و بروز و ظهور رشد تولید نفت از منابع متعارف کشورهای غیر عضو اوپک نظیر رشد تولید دریای شمال در اواسط دهه ۷۰ قرن بیستم میلادی و رشد تولید نفت از منابع نامتعارف (نفت شیل) در سال‌های اخیر با چالش‌های بزرگی روبه‌رو بوده است.
تنش سیاسی و نظامی بین کشورهای مؤثر این سازمان، نظیر جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهاجم عراق علیه کویت در سال ۱۹۹۰ و تشدید مواضع خصمانه سیاسی عربستان سعودی علیه جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر سبب تشدید مشکلات این سازمان در دوره‌های خاصی از عمر این سازمان شده است.
در ۶۰ سال عمر این سازمان شاید دهه ۵۰ را بتوان موفق‌ترین دوران عمر اوپک برشمرد، زیرا کاهش نسبی تولید نفت دریای شمال و روسیه با فروپاشی شوروی در این دوران با رشد اقتصادی اقتصادهای نوظهور به‌ویژه کشورهای چین و هند سبب افزایش جدی تقاضای نفت شده بود.
ازسوی دیگر، در دهه یادشده با کاهش نسبی تنش‌های سیاسی میان کشورهای مؤثر عضو اوپک و تقویت وحدت نسبی درونی این سازمان، کشورهای عضو اوپک به مهم‌ترین هدف خود که حداکثر کردن درآمد کشورها بود دست یافتند.
در دهه اخیر با افزایش چشمگیر تولید نفت از منابع نامتعارف (نفت شیل) و افزایش دوباره تنش سیاسی میان کشورهای بزرگ عضو، به همراه افزایش نگرانی‌های زیست‌محیطی، چالش‌های این سازمان افزایش یافته است.
مهم‌ترین چالش‌های اوپک در ۶۰ سالگی آن عبارت‌اند از:
۱ -افزایش عرضه ازسوی کشورهای غیرعضو اوپک به‌ویژه از منابع شیل؛
۲- کاهش وابستگی رشد اقتصادی به مصرف انرژی به‌ویژه مصرف سوخت‌های فسیلی؛
۳ - ادامه سیاست‌های حمایتی کشورهای بزرگ صنعتی از پروژه‌های سوخت‌های غیرفسیلی و انرژی‌های تجدیدپذیر؛
۴- افزایش نگرانی‌های زیست‌محیطی و تأثیر آن بر کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی به‌ویژه مصرف مواد نفتی.
در ماه‌های گذشته با گسترش ویروس کرونا در سراسر جهان، اقتصاد جهان به‌ویژه زنجیره اقتصاد صنعت نفت در همه بخش‌های بالادستی و پایین‌دستی دچار آسیب جدی شده است، به‌طوری که بسیاری از شرکت‌های بزرگ ناگزیر به اخراج بسیاری از کارکنان خود، کاهش هزینه‌های سرمایه‌گذاری و عملیاتی‌شان شده‌اند.
شرایط یادشده سبب کاهش چشمگیر تقاضای نفت و مواد نفتی در سال جاری میلادی شده است، به‌طوری که دولت آمریکا بزرگ‌ترین دشمن سنتی اوپک در ماه مارس ۲۰۲۰، خواستار مداخله این سازمان در ایجاد ثبات در بازار نفت شد.
باوجود حمایت مقطعی آمریکا از اوپک، رشد تولید نفت از ذخایر شیل آمریکا همچنان تهدید جدی علیه ثبات بازار و اهداف اوپک شامل حداکثرکردن درآمد کشورهای عضو اوپک و ایجاد ثبات در بازار نفت است.
با توجه به چالش‌های فوق و آثار آنها بر ثبات بازار نفت و درآمدهای کشورهای عضو اوپک در آینده، لازم است کشورهای عضو این سازمان ضمن متنوع کردن اقتصاد کشورشان و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، راهبرد مؤثرتری برگرفته از وحدت بیشتر میان کشورهای عضو برای همگرایی بیشتر با بسیاری از کشورهای تولیدکننده نفت غیر عضو اوپک و مقابله با چالش ناشی از منابع شیلی امریکا اتخاذ کنند.
*نسخه الکترونیکی ویژه‌نامه ۶۰ سالگی اوپک را می‌توانید از اینجا ببینید و بخوانید.
صفرعلی کرامتی
مدیرکل پیشین امور اوپک و روابط با مجامع انرژی وزارت نفت و نماینده ملی پیشین ایران در اوپک
نظر شما