در حالی که دسترسی به منابع انرژی پاک و ارزان و قابل اعتماد برای بالا بردن سطح رفاه جوامع ضروری است، بخش بزرگی از جمعیت جهان به منابع انرژی پاک به‌منظور تأمین برق و پخت و پز دسترسی ندارند و همه‌گیری کرونا سبب بدتر شدن این شرایط شده است. افزون بر این، کاهش سرمایه‌گذاری در بخش انرژی و تأخیر در اجرای پروژه‌ها در زمان همه‌گیری، تحقق اهداف توسعه پایدار کشورها را با چالش جدی روبه‌رو کرده است.

در زمان همه‌گیری کرونا کشورهای جهان سیاست‌های مختلفی را در بخش انرژی به‌کار بسته‌اند تا افزون بر خنثی کردن آثار منفی بحران، از مصرف‌کنندگان انرژی در کشورهای خود حمایت کنند. این سیاست‌ها شامل کاهش مالیات، کاهش قیمت‌های انرژی و منعطف کردن قوانین بخش انرژی بوده، اما با وجود اعمال این سیاست‌های حمایتی، تأثیر منفی بحران شیوع ویروس همه‌گیر کرونا بر بخش انرژی کشورها اجتناب‌ناپذیر است.

به‌منظور جبران تبعات بحران شیوع ویروس کرونا بر اقتصاد، کشورهای جهان در پی ایجاد فرصت‌های شغلی جدید و با کمترین آثار منفی بر محیط زیست است، به‌نحوی‌ که ایجاد تعادل میان پارامترهای اقتصادی - اجتماعی همانند ایجاد اشتغال و مباحث زیست محیطی در کانون توجه کشورها قرار گرفته است.

در این زمینه، گاز طبیعی می‌تواند به‌عنوان منبع انرژی پاک و مقرون‌به‌صرفه و قابل اعتماد، نقشی کلیدی در زمان بازیابی و ترمیم اقتصادی کشورها ایفا کند. در این باره، تاکنون چند کشور برنامه‌های خود را برای دوران بازیابی و ترمیم اقتصادی پس از بحران همه‌گیری کرونا اعلام کرده‌اند.

برای نمونه، کشور استرالیا اعلام کرده است که گاز طبیعی در کانون برنامه‌های اقتصادی این کشور قرار خواهد گرفت، به‌نحوی‌ که جایگزینی نیروگاه‌های زغال‌سنگ با گاز طبیعی و حمایت از افزایش تولید گاز طبیعی، محور بازیابی اقتصادی در دوران پس از همه‌گیری خواهند بود.

در این مقاله سعی کرده‌ایم به نقش محوری گاز طبیعی در ایجاد تعادل میان پارامترهای اقتصادی - اجتماعی و محیط زیستی در دوران بازیابی اقتصادی بر اساس شواهد موجود بپردازیم.

گاز طبیعی: محور توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال

با شیوع کرونا، تولید ناخالص داخلی کشورهای جهان حدود سه درصد در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته است و حدود ۱۰۰ میلیون نفر در جهان کار خود را از دست داده‌اند، در حالی که بر اساس آمارهای بانک جهانی حدود نصف جمعیت جهان در گروه با درآمدهای کم و کمتر از میانگین قرار گرفته‌اند.

این بخش از جمعیت جهان به منابع انرژی ارزان و مطمئن دسترسی ندارند و هزینه‌های مربوط به انرژی، بخش اعظمی از درآمد این خانوارها را به خود اختصاص می‌دهد. افزون بر این، شواهد موجود نشان می‌دهد به‌دلیل اعمال سیاست‌های نادرست انرژی از سوی بعضی از کشورها برای محدود کردن مصرف گاز طبیعی، هزینه‌های اضافه‌تری نیز به مصرف‌کنندگان انرژی تحمیل شده است.

در زمینه آثار منفی عدم دسترسی به منابع مناسب انرژی بر جوامع از جمله تأثیر فقر انرژی بر سلامت کودکان و میزان یادگیری آنها چند کار تحقیقاتی انجام شده است.

بر اساس نتایج این مطالعات ارتباط مستقیمی بین نبود دسترسی به منابع انرژی و مقدار پایین بودن سلامت کودکان در کشورهایی که با فقر انرژی روبه‌رو هستند، وجود دارد.

در این زمینه نیز گاز طبیعی می‌تواند برای مقابله با فقر انرژی و ایجاد فرصت‌های شغلی در دوران پس از بحران همه‌گیری نقش محوری بازی کند. امکان ایجاد فرصت‌های شغلی و با حداقل آثار منفی بر محیط زیست یکی از مشخصات بی‌نظیر گاز طبیعی است.

شایان ذکر است برای تحلیل ظرفیت حامل‌های انرژی برای ایجاد اشتغال افزون بر میزان سرمایه‌گذاری مورد نیاز، آثار زیست محیطی آن نیز باید مدنظر قرار گیرد.

مطالعه‌ای که از سوی مؤسسه ‌Pwc  انجام شده نشان می‌دهد سهم گاز طبیعی و نفت در تولید ناخالص داخلی آمریکا در سال ۲۰۱۵ حدود هشت درصد بوده و سبب ایجاد شغل برای حدود ۱۰ میلیون نفر به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم در این کشور شده است.

شکل ۱: مزایای استفاده از گاز طبیعی برای کشورهای جهان برای دوران بازیابی اقتصادی پس از بحران همه‌گیری کرونا

گاز طبیعی به‌عنوان سوخت مناسب برای عرضه پایدار برق

عرضه پایدار برق از پارامترهای مهم است که در دوران بازیابی اقتصادی پس از همه‌گیری کرونا باید از سوی کشورهای جهان مدنظر قرار گیرد، ماهیت فصلی بودن و ناپایداری انرژی‌های تجدیدپذیر سبب ایجاد نوسان‌های فراوان در شبکه برق می‌شود.

در این زمینه نیروگاه‌های گازی پایداری و انعطاف‌پذیری بیشتری به شبکه برق، با هزینه و عوارض محیط زیستی کمتر، اضافه می‌کنند. شواهدی وجود دارد که کشورهایی که سهم گاز در سبد تولید برق آنها افزایش یافته است موفق به کاهش سطح گازهای آلاینده بخش نیروگاهی خود شده‌اند. شکل شماره ۲ سهم منابع انرژی مختلف در سبد نیروگاهی آمریکا، همچنین مقدار انتشار گازهای آلاینده از این بخش را نشان می‌دهد.

همان‌گونه که در شکل نشان داده شده است، مصرف گاز در بخش نیروگاهی آمریکا از ۶۳۹ میلیارد کیلووات ساعت در سال ۲۰۰۱ به ۱۶۰۰ میلیارد کیلووات ساعت در سال ۲۰۱۹ رسیده است، در حالی که آلاینده‌های این بخش از ۲۴۱۸ میلیون تن به ۱۷۲۴ میلیون تن در همین بازه زمانی کاهش یافته است، اگرچه بخشی از این کاهش به افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر مربوط می‌شود، اما بخش اعظم آن مربوط به جایگزینی زغال‌سنگ با گاز طبیعی در ۲۰ سال گذشته در این کشور است.

همان‌گونه که در قسمت قبل نیز اشاره شد هزینه تولید برق عامل بسیار مهمی است که به‌ویژه در زمان همه‌گیری ویروس کرونا به‌دلیل اینکه بخشی از جمعیت جهان شغل خود را از دست داده‌اند، اهمیت ویژه‌ای می‌یابد.

آمارهای موجود نشان می‌دهد هزینه تولید برق از گاز طبیعی همچنان پایین‌تر از دیگر منابع از جمله خورشیدی، بادی، زمین گرمایی و حتی نیروگاه فوق‌بحرانی زغال‌سنگ است. این هزینه تولید در زمان بحران ویروس کرونا به‌دلیل پایین بودن قیمت گاز در بازارهای جهانی کاهش نیز یافت که نشان می‌دهد گاز طبیعی حتی در زمان‌ وقوع بحران مقرون‌به‌صرفه‌تر است.

شکل ۲: سهم منابع انرژی در تولید برق و میزان انتشار آلاینده‌ها از بخش نیروگاهی

عرضه پایدار گاز طبیعی برای جلوگیری از بحران انرژی

اتفاق‌های پیش‌بینی‌نشده در سطح جهانی مانند بحران‌های مالی یا همه‌گیری سبب ایجاد نبود تعادل عرضه و تقاضا در بازارهای جهانی انرژی می‌شود. همانند دیگر بخش‌های اقتصاد، این اتفاق‌ها با احتمال وقوع کم دارای آثار بسیار عمیقی در بخش انرژی هستند، همان‌گونه که در دوره همه‌گیری کرونا نیز مشاهده شد.

در ماه‌های ابتدایی همه‌گیری تقاضای انرژی در سطح جهانی به‌دلیل پایین آمدن سطح فعالیت‌های اقتصادی به‌شدت کاهش یافت که سبب پایین آمدن قیمت‌های انرژی در بازارهای جهانی شد.

در ماه‌های بعدی به‌دلیل بازگشایی نسبی فعالیت‌های اقتصادی، تقاضای انرژی بازیابی شد، این در حالی بود که بخش عرضه انرژی به‌دلیل کاهش سرمایه‌گذاری در ماه‌های ابتدایی از رشد تقاضا باز مانده بود.

شرایط آب‌وهوایی بسیار سرد در زمستان و گرمای بیش از حد در تابستان در برخی نقاط جهان کافی بود تا سبب ایجاد بحران قیمتی در بازارهای انرژی در شرق آسیا و بخش‌هایی از آمریکا در پایان سال ۲۰۲۰ و سال ۲۰۲۱ شود.

در عین حال، واکنش بازار گاز به این شوک‌ها به‌ویژه در دوران همه‌گیری کرونا نشان‌دهنده پایداری گاز طبیعی در شرایط بحرانی است. افزون بر این، انعطاف‌پذیری ال‌ان‌جی به مزایای گاز طبیعی در شرایط بحرانی نیز اضافه می‌کند.

عرضه‌کنندگان جهانی گاز طبیعی و به‌ویژه ال‌ان‌جی با وجود محدودیت‌های دوران کرونا و تأخیر در پروژه‌ها به عرضه پایدار این منابع انرژی ادامه دادند و حتی کمبود دیگر انواع انرژی را نیز در این دوران بحرانی جبران کردند، در نتیجه حجم تجارت ال‌ان‌جی در سال ۲۰۲۰ با افزایش یک‌ونیم درصدی به حدود ۳۶۰ میلیون تن رسید.

سخن پایانی؛ با وجود مشکلات محیط زیستی، حمایت از زغال سنگ در سطح جهان همچنان ادامه دارد

نتایج یک مطالعه جدید نشان می‌دهد که تنها پنج درصد از نیروگاه‌های زغال‌سنگ عامل انتشار ۷۳ درصد از آلاینده‌های بخش انرژی در سطح جهان هستند، این در حالی است که ترکیب آلاینده‌ها و حتی مقدار آنها در اثر سوختن گاز طبیعی به مراتب کمتر از زغال‌سنگ است.

با وجود مشکلات محیط زیستی به‌وجودآمده در سال‌های اخیر، حمایت از زغال‌سنگ از سوی بعضی از کشورها همچنان ادامه دارد و اقدام‌های کافی برای جایگزینی زغال‌سنگ با گاز طبیعی انجام نشده است، براساس برنامه‌های بلندمدت انرژی، این کشورها قصد دارند تا سال ۲۰۵۰ همچنان به استفاده از زغال‌سنگ ادامه دهند.

افزون بر این، بانک‌ها در سطح جهان به وام دادن به پروژه‌های زغال‌سنگ ادامه می‌دهند و سرمایه‌گذاران بزرگ همچنان بخش بزرگی از سرمایه خود را به صنعت زغال‌سنگ اختصاص داده‌اند.

بر اساس مطالعه‌ای که به‌تازگی انجام شده است مدیران صندوق‌های سرمایه‌گذاری حدود یک تریلیون دلار از سرمایه خود را در صنعت زغال‌سنگ نگه‌ داشته‌اند.

و اما چالش اصلی متقاعد کردن این کشورها برای جایگزینی زغال‌سنگ با سوخت‌های پاک‌تر مانند گاز طبیعی است.  اهمیت این موضوع در زمان بحران همه‌گیری کرونا که رشد سرمایه‌گذاری در صنعت گاز در سطح جهان کاهش یافته است، بیش از پیش آشکار می‌شود. این موضوع در صورتی‌که کشورها اقدام‌های لازم را برای جبران آن انجام ندهند ممکن است سبب افزایش مصرف زغال‌سنگ شود و رسیدن به اهداف زیست محیطی را با چالش روبه‌رو کند.

افزون بر این شواهدی وجود دارد که دلیل اصلی بحران‌های انرژی اخیر، ایجاد موانع در برخی کشورها برای توسعه گاز طبیعی بوده که سیستم‌های انرژی این کشورها را آسیب‌پذیر کرده است بنابراین برای داشتن سیستم‌های پایدار انرژی در سطح جهانی، باید حمایت‌های کافی از توسعه گاز انجام شود.

برای به حداکثر رساندن فرصت‌ها برای ایجاد مشاغل جدید کشورها می‌توانند سرمایه‌گذاری در زنجیره گاز طبیعی را به‌عنوان بخشی از برنامه‌های بازاریابی اقتصادی خود در دوران پس از همه‌گیری کرونا قرار دهند.

راهبرد مناسب برای کشورها در دوران بازیابی، اختصاص بخشی از بودجه ترمیم اقتصادی برای توسعه زیرساخت‌های صنعت گاز همچون خطوط لوله انتقال گاز و احداث نیروگاه‌های گازی جدید است.

امین شکری

کارشناس ارشد انرژی