صنعت پتروشیمی در چند دهه گذشته توسعه همه‌جانبه‌ای داشته است؛ توسعه و تحولاتی که با دیدگاه‌ها و مدیریت‌های متفاوت، سبب‌ساز اشتباه‌هایی شده که عوارضش تاکنون در این صنعت باقی مانده است. صنعت پتروشیمی همیشه با این پرسش‌ها به‌ویژه از بیرون از مجموعه روبه‌رو بوده که آیا احداث این تعداد مجتمع پتروشیمی دور از محدوده‌های عملیاتی و صنعتی و پراکنده در شهرهای مختلف، اقدامی کارشناسی بوده است؟ یا صدور مجوز برای احداث واحدهای متانول در دوره‌ای خاص صحیح بوده است؟

از مهم‌ترین چالش‌ها و نگرانی‌ها درباره صنعت پتروشیمی، موضوع تأمین خوراک است، در حالی که بخش قابل‌توجهی از صنعت پتروشیمی با وجود دسترسی به منابع عظیم گازی در پارس جنوبی و تأمین سوخت گاز و مشتقات آن، فعالیت خود را آغاز کرده‌اند، آیا نباید درباره کاهش ذخایر این نعمت خدادادی در آینده نزدیک برنامه‌ریزی و چاره‌اندیشی شود؟ سهم پتروشیمی‌ها از منابع گاز امروز به چه مقدار رسیده است و آیا برای تنوع و تکمیل زنجیره ارزش محصولات تلاش می‌شود؟

گاز طبیعی، اتان، پروپان، بوتان، میعانات گازی و نفتا از جمله خوراک‌های اصلی برای مجتمع‌های پتروشیمی هستند که متناسب با موقعیت جغرافیایی، دسترسی به منابع سوخت و توجیه‌های اقتصادی هر کدام از این سوخت‌ها انتخاب می‌شوند. سهم گاز طبیعی در میان مجموعه خوراک‌های پتروشیمی‌ها قابل‌توجه است، اما در مقابل گاز مصرفی در بخش صنعتی و خانگی رقم قابل‌توجهی به شمار نمی‌آید.

طبق اعلام و ارقام اعلام‌شده کارشناسان بین‌المللی، صنعت پتروشیمی در جهان به‌طور میانگین حدود ۱۵ درصد از منابع نفت و گاز خود را به‌عنوان خوراک وارد زنجیره ارزش و تولید محصولات با ارزش افزوده بیشتر در مجتمع‌های پتروشیمی می‌کند.

پیش‌بینی آینده این صنعت هم نشان می‌دهد این رقم به بیش از ۲۰ درصد هم خواهد رسید. با این حساب سهم حدود ۵ درصدی گاز طبیعی و مشتقات آن در خوراک پتروشیمی‌های ایران رقم چندان زیادی نیست.

شکل ایده‌آلی که صنعت پتروشیمی برای توسعه متوازن و پایدار خود پیش‌بینی کرده، دسترسی به انواع خوراک‌ مایع و گاز است، اما با وجود منابع غنی نفت و گاز در کشور، بهتر است به جای خام‌فروشی یا سوختن بخش زیادی از گاز تولیدی در بخش صنعتی و خانگی، این سهم در صنعت پتروشیمی تبدیل به ارزش افزوده شود.

اکنون حدود سه‌چهارم گاز کشور صرف بخش‌های خانگی و تجاری و صنایع کوچک و نیروگاه‌ها می‌شود و سهم صنایع عمده کمتر از ۱۸ درصد است که نیمی از این مقدار، یعنی ۸.۷ درصد سهم صنعت پتروشیمی است.

به عبارت ساده‌تر، مجموع گازی که به‌عنوان خوراک و سوخت در اختیار صنعت پتروشیمی قرار می‌گیرد، ۸.۷ درصد مصرف روزانه کشور معادل روزانه ۶۲.۵ میلیون مترمکعب است که از این میزان ۴۳ درصد به‌عنوان خوراک و ۵۷ درصد به‌عنوان سوخت استفاده می‌شود.

بر اساس تازه‌ترین اعلام شرکت ملی صنایع پتروشیمی، سهم صنعت پتروشیمی از گاز طبیعی به‌عنوان سوخت و خوراک ۸۴ میلیون مترمکعب است. در عین حال گفته شده است که با توجه به مجتمع‌های در حال ساخت، گاز مورد نیاز پتروشیمی‌ها در سال ۱۴۰۴ حدود ۱۵۳ میلیون مترمکعب در روز خواهد بود و با بهره‌برداری از طرح‌های جدید، این نیاز در سال ۱۴۰۵ روزانه به ۱۶۳ میلیون مترمکعب می‌رسد.

 به حداقل رساندن خام‌فروشی با توسعه صنایع پتروشیمی

صنعت پتروشیمی سال‌هاست به دنبال تولید محصولات باارزش‌تر و تکمیل زنجیره ارزش و به همین دلیل است که به‌عنوان نمونه با افزایش تولید میعانات گازی به‌صورت گسترده در منطقه عسلویه تلاش می‌شود به سمت تولید محصولات آروماتیک حرکت کنیم. همچنین صنعت پتروشیمی اجرای طرح‌های MTP را در دستور کار جدی قرار داده و هم‌زمان زنجیره تولید پروپیلن و سرانجام پلی‌پروپیلن را آغاز کرده است.

اکنون توسعه هوشمندانه صنعت پتروشیمی به‌عنوان نقشه راهی برای صنعت پتروشیمی در دستور کار قرار دارد که با نگاه به بازارهای آینده تدوین شده است و با برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده صنعت پتروشیمی ایران به تعادل و توازن خواهد رسید. به همین دلیل اگرچه در مورد سهم تزریق گاز به صنایع و بخش خانگی، شرایطی اجتناب‌ناپذیر در شرایط کنونی وجود دارد، اما باید یادآوری کرد که هرچقدر بتوانیم سهم تزریق خوراک گاز به مجتمع‌های پتروشیمی را بیشتر کنیم، ارزش افزوده بیشتری در اقتصاد کشور ایجاد می‌شود و در نتیجه آن از خام فروشی به سمت ایجاد ارزش افزوده و ارزآوری و ایجاد اشتغال پایدار و رونق اقتصادی حرکت کرده‌ایم.

مجتمع‌های پتروشیمی مصرف‌کننده نفتا همچون پتروشیمی شازند، بندر امام، تبریز و... با مشکل تأمین خوراک روبه‌رو نیستند و حتی تأمین کامل خوراک نفتای این واحدها موجب افزایش تولید سایر محصولات در مسیر زنجیره ارزش از جمله پروپیلن و پلی‌پروپیلن شده است، همچنین با کوشش‌ها و اعمال سیاست‌ها و برنامه‌های جامع و متوازن وزارت نفت، هم‌اکنون سبد تأمین خوراک صنایع پتروشیمی متنوع شده است. بدان معنا که هم‌زمان با توسعه پارس جنوبی و پالایشگاه ستاره خلیج فارس، اجرای طرح‌های جدید پتروشیمی با خوراک‌های ترکیبی در دستور کار قرار گرفته است.

مهم‌ترین مزیت استفاده از خوراک‌های ترکیبی در طرح‌های جدید صنعت پتروشیمی، متنوع‌سازی سبد تولید محصولات، افزایش تاب‌آوری، تکمیل زنجیره‌های ارزش و جلوگیری از توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی است که با اجرای طرح‌های خوراک ترکیبی، میزان سودآوری طرح‌های خوراک مایع هم به‌طور خیره‌کننده افزایش می‌یابد و به همین نسبت، انگیزه سرمایه‌گذاران بخش غیردولتی در این حوزه دوچندان می‌شود.

 کاهش نگرانی‌ها درباره کمبود خوراک

در شرایطی که موضوع کمبود منابع هیدروکربوری برای بسیاری از کشورهای تولیدکننده محصولات پتروشیمی وجود دارد، بسیاری از کشورها با مدیریت هوشمندانه منابع سوخت، در تلاش‌اند آینده تولید و بازار خود را حفظ کنند. صنعت پتروشیمی ایران هم با وجود فراز و نشیب بسیار در چند دهه اخیر، امروز به بلوغی رسیده که بتواند آینده خود در بازار جهانی را مدیریت کند و یکی از مهم‌ترین موضوع‌ها مدیریت خوراک است.

مدیران صنعت پتروشیمی حالا دیگر به این نتیجه رسیده‌اند که اجرای طرح‌های خوراک ترکیبی، سودآوری طرح‌های خوراک مایع را به مقدار خیره‌کننده‌ای افزایش می‌دهد، همچنین مهم‌ترین مزیت استفاده از این خوراک‌ها در طرح‌های جدید، ایجاد تنوع در سبد تولید محصولات، افزایش تاب‌آوری، تکمیل زنجیره‌های ارزش و جلوگیری از توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی است.

حالا دیگر سال‌هاست مهم‌ترین مؤلفه توسعه صنعت پتروشیمی در اختیار داشتن سبد متنوع و مطمئنی از انواع خوراک‌های مایع و گاز است و تا زمانی که خوراک کافی و پایدار وجود نداشته باشد، توسعه‌ای در صنعت پتروشیمی اتفاق نخواهد افتاد.

اگرچه با توسعه پارس جنوبی افزون بر افزایش تولید و عرضه سوخت و خوراک متان، دوره کمبود شدید خوراک اتان و میعانات گازی صنایع پتروشیمی هم به پایان رسیده است، اما نگاهی به وضعیت تولید مجتمع‌های زنجیره آروماتیک صنایع پتروشیمی نشان می‌دهد این واحدها در سخت‌ترین شرایط تحریم بدون کسری و کمبود خوراک میعانات گازی در حال تولید، تأمین نیاز داخلی و صادرات محصولات هستند.

اکنون حاضر وضع تولید در واحدهای الفینی و به دنبال آن مجتمع‌های مسیر خط لوله اتیلن غرب، از ثبت رکوردهای تازه تولید حکایت دارد که این رکوردشکنی به دلیل توسعه پارس جنوبی و افزایش ظرفیت تولید و تأمین خوراک اتان در طول چند سال اخیر است.

اگرچه گاز و مشتقات آن و پتروشیمی‌ها می‌توانند سبد خوبی برای رسیدن به درآمد پایدار کشور باشند، اما باید یار ذخیره هم داشت. حالا دیگر پس از چند دهه، بخش قابل‌توجهی از میدان عظیم پارس جنوبی توسعه یافته، اما صنایع پتروشیمی دیگر مانند گذشته معطل خوراک گاز نمی‌مانند.

منبع: هفته‌نامه مشعل