صنعت نفت ایران پس از پشت سر نهادن فراز و نشیب‌های فراوان در طول یک دهه گذشته و رویارویی با شرایط سخت و پیچیده تحریمی همچنان استوار بوده و توسعه خود را تداوم بخشیده است. در این میان بومی‌سازی و دستیابی به دانش فنی فناوری‌های نوین، همواره یکی از دغدغه‌های اصلی صنعت نفت ایران بوده است؛ موضوعی که در چند سال اخیر با جهت‌گیری مدیران وزارت نفت به تأمین نیازهای کشور با استفاده حداکثری از توانمندی‌های داخل، با قوت پیش می‌رود. دولت سیزدهم از ابتدای شروع به‌کار خود همواره بر تقویت ساخت داخل و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان تأکید داشته است، در این میان تقویت اقتصاد نفت از طریق ارتقای سطح همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان فعال و انجمن‌های تخصصی مرتبط با صنعت نفت و ایجاد فهرست بلند منابع مورد تأیید وزارت نفت شامل بیش از ۱۴۰۰ شرکت سازنده تأییدصلاحیت‌ شده، تأمین بخش اعظم نیازهای صنعت نفت کشور از طریق سازندگان داخلی مورد تأیید و ثبت ۱۳۷ شرکت دانش‌بنیان در این سامانه، انعقاد بیش از ۴۰ تفاهم‌نامه و موافقت‌نامه خرید خدمت و محصولات فناورانه و بومی‌سازی‌شده از محصولات شرکت‌های دانش‌بنیان و نوپا، همچنین امضای بیش از ۱۲ تفاهم‌نامه و موافقت‌نامه برای توسعه گروه‌های استارت‌آپی در سال ۱۴۰۰، پیگیری اجرای ۲۲ قرارداد انتقال و توسعه فناوری بخش بالادستی منعقدشده با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور به‌منظور بهینه‌سازی فرآیندهای تولید و افزایش ضریب برداشت و انجام مطالعات ۱۷ میدان اولویت‌دار کشور از سوی شرکت‌های مشاور داخلی کشور از جمله اقدام‌های این دولت در حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در سال گذشته بوده است. با وحیدرضا زیدی‌فرد، معاون وزیر نفت در امور مهندسی، پژوهش و فناوری درباره آخرین دستاوردهای یک سال اخیر گفت‌وگویی انجام دادیم که مشروح آن در زیر می‌آید.

 وزارت نفت به‌تازگی فراخوانی برای شناسایی و ارزیابی شرکت‌های اکتشاف و تولید منتشر کرده است. با توجه به اینکه پیش از این در سال ۱۳۹۵، ۱۷ شرکت ایرانی موفق به دریافت گواهی صلاحیت شرکت اکتشاف و تولید شده‌اند، لطفاً بفرمایید چه ضرورتی به این فراخوان بود و اساساً وزارت نفت چه اهدافی را از فراخوان شناسایی و ارزیابی شرکت‌های اکتشاف و تولید دنبال می‌کند؟

همان‌طور که اشاره کردید از سال ۱۳۹۵ که صلاحیت ۱۷ شرکت به‌عنوان شرکت اکتشاف و تولید مورد تأیید وزارت نفت قرار گرفت، تاکنون فراخوان دیگری برگزار نشده است، از این رو در این سال‌ها، این فرصت برای برخی شرکت‌های توانمندی که متقاضی ارزیابی و حضور در فعالیت‌های اکتشاف و تولید بوده و به هر دلیل در فراخوان سال ۹۵ شرکت نکرده یا موفق به کسب امتیازهای لازم نشدند، فراهم نشد. به عبارت دیگر، با برگزاری این فراخوان و انجام فرآیندهای ارزیابی صلاحیت، شناسایی و بهره‌مندی ظرفیت‌های جدید داخلی در حوزه اکتشاف و تولید، امکان‌پذیر می‌شود، همچنین با توجه به برنامه جامع شرکت ملی نفت ایران برای توسعه میدان‌های نفت و گاز و تعیین تکلیف آنها تا پایان دوره فعالیت دولت سیزدهم، ضرورت داشت با درس‌آموزی از نواقص و رفع کاستی‌های اقدام‌های گذشته، مدل به‌روز شده‌ای متناسب با شرایط حاکم و اولویت‌های طرح‌های توسعه‌ای تدوین شود تا خروجی آن، انطباق بهتری با برنامه‌های توسعه‌ای صنعت نفت داشته باشد.

شایان ذکر است افزون بر مواردی که اشاره شد، در طول سال‌های گذشته، تعدادی از مجموعه‌های معظمی که برای آنها در دوره قبل گواهی صلاحیت اکتشاف و تولید صادر شده بود، به‌دلیل تنوع در حوزه مأموریت‌ها و فعالیت‌های خود، درخواست داشتند فعالیت‌های مرتبط با اکتشاف و تولید را در یکی از زیرمجموعه‌های خود متمرکز و گواهی صلاحیتشان را به آن منتقل کنند که به‌دلیل نبود امکان ارزیابی دوباره، امکان اجابت درخواست این مجموعه‌ها تا پیش از این فراخوان مقدور نشد.

این دوره از ارزیابی صلاحیت شرکت‌های اکتشاف و تولید، چه ویژگی‌های بارزی دارد و تفاوت‌های آن با دوره اول ارزیابی صلاحیت این شرکت‌ها در سال ۱۳۹۵ چیست؟

در سال ۱۳۹۵، الگوی ارزیابی شرکت‌های متقاضی گواهی صلاحیت اکتشاف و تولید به‌گونه‌ای بود که این شرکت‌ها در سه مرحله مورد غربال‌گری قرار می‌گرفتند و در هر مرحله غربال‌گری، تعدادی از شرکت‌های متقاضی که موفق به کسب نصاب لازم نشده بودند، حذف می‌شدند. در حالی که در این دوره، معیارهای ارزیابی صلاحیت تدوین و در قالب یک پرسشنامه تجمیع شد، از این رو ارزیابی صلاحیت شرکت‌های متقاضی در این دوره، به‌صورت یک‌مرحله‌ای خواهد بود که تسریع فرآیند ارزیابی و کاهش بوروکراسی غیرضروری را به‌دنبال خواهد داشت.

ویژگی بارز دیگر این دوره، تدوین الگوی ارزیابی صلاحیت در قالب چهار معیار اصلی اختصاصی شرکت‌های اکتشاف و تولید است که عبارت‌اند از توان مالی و سرمایه‌گذاری، توان فنی تخصصی و سوابق اجرایی، توان بهره‌برداری از تأسیسات نفتی و گازی و توان مدیریت پروژه و توسعه کسب‌وکار، همچنین برای هریک از این چهار معیار یاد شده، حداقل امتیاز لازم به‌ترتیب ۱۲۵، ۱۷۵، ۵۰ و ۵۰ امتیاز تعیین شد. به عبارت دیگر، شرکت‌های متقاضی گواهی صلاحیت اکتشاف و تولید، افزون بر کسب نصاب حداقل ۴۰۰ امتیاز در مجموع، باید حداقل امتیاز تعیین‌شده در هر یک از چهار معیار اصلی را که همان صلاحیت‌های محوری یک شرکت‌ اکتشاف و تولید هستند نیز کسب کنند.

ویژگی مهم یا به عبارتی تفاوت مهم دیگر این دوره نسبت به دوره پیشین ارزیابی صلاحیت در سال ۱۳۹۵، رتبه‌بندی شرکت‌های اکتشاف و تولید واجد صلاحیت متناسب با امتیاز اخذشده در سه پایه خواهد بود. به این ترتیب، شرکت‌های متقاضی در صورت کسب امتیاز بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ در پایه ۳، ۵۰۰ تا ۷۰۰ در پایه ۲ و امتیازهای بالای ۷۰۰ در پایه یک رتبه‌بندی می‌شوند. بر این اساس پس از اتمام فرآیند رتبه‌بندی، شرکت‌های دارای رتبه ۳ در مجموع با سقف برآورد سرمایه‌گذاری مستقیم ۲.۵ میلیارد دلار، رتبه ۲ با سقف ۶ میلیارد دلار و رتبه یک با سقف ۱۲ میلیارد دلار، می‌توانند در طرح‌های آتی توسعه بالادستی میدان‌های نفتی و گازی شرکت کنند. در این ارتباط، ظرفیت اشغال‌شده هر طرح توسعه‌ای تا زمان تولید اولیه هدف‌گذاری‌شده میدان (FTP) خواهد بود و در صورت امضای قرارداد در قالب گروه مشارکت نیز ظرفیت هر شرکت، به تناسب سهم آن در مشارکت، اشغال خواهد شد.

همچنین به‌منظور استفاده حداکثری از ظرفیت‌های داخلی در این دوره، امکان ارزیابی و اعطای گواهی صلاحیت اکتشاف و تولید گروه‌های مشارکت که بتوانند حداقل امتیازهای تعیین شده را به دست آورند، فراهم شده است که این موضوع نیز از تفاوت‌های مهم این دوره از ارزیابی صلاحیت شرکت‌های اکتشاف و تولید نسبت به دوره پیشین است.

آیا گواهی صلاحیت ۱۷ شرکت اکتشاف و تولید فعلی، بعد از این فراخوان نیز تمدید می‌شود و آیا امکان دارد تعدادی از این شرکت‌ها از گردونه شرکت‌های اکتشاف و تولید خارج شوند؟

گواهی صلاحیت ۱۷ شرکت اکتشاف و تولید فعلی، پس از چند مرتبه تمدید در ادوار قبلی، با موافقت وزیر نفت، سرانجام تا مهرماه ۱۴۰۱ تمدید شده است. به این ترتیب، شرکت‌های اکتشاف و تولید کنونی نیز در صورتی که تمایل به استمرار فعالیت در این زمینه داشته باشند، باید در این فراخوان شرکت کنند. بدیهی است در صورتی که این شرکت‌ها نتوانند مستندات قابل قبولی متناسب با معیارهای تعیین‌شده برای ارزیابی صلاحیت ارائه کنند، یا موفق به کسب حد نصاب‌های لازم نشوند، گواهی صلاحیت اکتشاف و تولید آنها پس از مهرماه امسال تمدید نخواهد شد.

 در صورت حضور شرکت‌های بین‌المللی اکتشاف و تولید در طرح‌ها و پروژه‌های توسعه‌ای شرکت ملی نفت ایران، سرنوشت شرکت‌های اکتشاف و تولید ایرانی چه خواهد بود؟ آیا این شرکت‌ها باید برای حضور در طرح‌های توسعه‌ای شرکت ملی نفت، با شرکت‌های بین‌المللی رقابت کنند؟

سیاست قطعی وزارت نفت، حمایت از شرکت‌های ایرانی و فراهم کردن فرصت‌های مناسب برای حضور آنها در فعالیت‌های توسعه‌ای بالادستی است و در هر صورت شرکت‌های اکتشاف و تولید  (E&P)صلاحیت‌دار ایرانی، می‌توانند به‌طور مستقل یا با انتخاب شریک صاحب صلاحیت خارجی، به عقد قرارداد طرح‌های توسعه میدان‌ها نفت و گاز با شرکت ملی نفت ایران و اجرای آن اقدام کنند. در عین حال، طبق مصوبه هیئت وزیران درباره شرایط عمومی، ساختار و الگوی قراردادهای بالادستی نفت و گاز، به‌منظور انتقال و ارتقای فناوری ملی در حوزه عملیات بالادستی نفت و اجرای طرح‌های بزرگ و توانمندسازی شرکت‌های ایرانی برای اجرای پروژه‌های بزرگ و حضور در بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی، شرکت‌های اکتشاف و تولید صلاحیت‌دار ایرانی در هر قرارداد، به‌عنوان شریک شرکت یا شرکت‌های معتبر نفتی خارجی حضور دارند و با حضور در فرآیند اجرای قرارداد، امکان انتقال و توسعه دانش فنی و مهارت‌های مدیریتی و مهندسی مخزن به آنها میسر می‌شود، همچنین شرکت اکتشاف و تولید خارجی در هر قرارداد موظف به ارائه برنامه انتقال و توسعه فناوری به‌عنوان بخشی از برنامه مالی عملیاتی سالانه است و باید سیاست‌های اجرایی و اقدام‌های عملیاتی برای تحقق این مهم در قالب پیوست فناوری قرارداد آورده شود. از این رو با فرض حضور شرکت‌های خارجی در طرح‌های توسعه‌ای آینده شرکت ملی نفت، نه‌تنها فرصت فعالیت برای شرکت‌های اکتشاف و تولید ایرانی محفوظ خواهد بود، بلکه انتقال و توسعه فناوری‌های پیشرفته نیز به شرکت‌های ایرانی به‌عنوان شریک شرکت خارجی نیز تسهیل خواهد شد.