به گزارش شانا، طی دو دهه‌ گذشته، اتحادیه اروپا همواره به‌دنبال سیاست‌های آزادسازی و مقررات‌زدایی گاز بوده و همواره از تعیین قیمت گاز بر اساس سازوکار بازار در مراکز گازی در مقابل تعیین قیمت گاز بر پایه نفت در قراردادهای بلندمدت حمایت کرده است، اما اینک با تشدید بحران جنگ روسیه و اوکراین و افزایش قیمت گاز، برای نخستین بار اتحادیه اروپا با تعیین سقف قیمت گاز در معاملات گاز، به‌دنبال محدود کردن نوسان‌های قیمت گاز است، اما تبعات این سیاست چیست؟ پیام اروپایی‌ها به بازار گاز با مقرراتی که تدوین کرده‌اند چیست؟ اداره بازار گاز مدیریت کل امور اوپک و روابط با مجامع انرژی وزارت نفت، به بررسی این سیاست و تأثیر آن بر بازارهای جهانی گاز پرداخته است که در ادامه این گزارش به آن می‌پردازیم.

تدوین مقررات سقف گاز در اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا چندی پیش مقرراتی را در مورد سقف قیمت گاز تدوین کرد که این مقررات از ابتدای سال ۲۰۲۳ به‌مدت یک سال لازم‌الاجرا شده است، اما این مقررات چیست؟ از اوایل سال ۲۰۲۲ که بحران جنگ روسیه و اوکراین شدت گرفت، کمیسیون اروپا طرح‌های فراوانی را برای مقابله با کمبود عرضه گاز و قیمت‌های ناپایدار گاز مطرح کرد که سرانجام پس از بحث‌های طولانی بین مقام‌های اتحادیه اروپا، اجرای دو مقررات شامل تقویت همبستگی از طریق هماهنگی بهتر خرید گاز، توسعه شاخص‌های قابل‌اعتماد قیمت گاز و تنظیم مبادلات گاز میان مرزی و مقررات دوم شامل ایجاد سازوکار اصلاح بازار برای محافظت از مصرف‌کنندگان بخش خانگی و اقتصاد در برابر قیمت‌های بسیار بالای گاز و جلوگیری از نوسانات قیمتی،‌ مورد توافق قرار گرفت و در نشریه رسمی اتحادیه اروپا در تاریخ ۲۹ دسامبر ۲۰۲۲ منتشر شد.

محدود کردن قیمت گاز در معاملات اروپایی‌ها

مقررات تقویت همبستگی از طریق هماهنگی بهتر خرید گاز، توسعه شاخص‌های قابل‌اعتماد قیمت گاز و تنظیم مبادلات گاز میان مرزی که در تاریخ ۳۰ دسامبر ۲۰۲۲ لازم‌الاجرا شد، برای مدت یک سال اجرایی خواهد بود. مقررات یادشده، اقدام‌های موقتی را برای هماهنگی بهتر خرید گاز، جلوگیری از قیمت‌های بیش از حد گاز و نوسان‌های روزانه در بازارهای مشتقات انرژی اتخاذ کرده است.

در شرایط اضطراری که اتحادیه اروپا با افزایش قیمت‌ها روبه‌رو می‌شود، انجام این اقدامات را مطرح کرده است که شامل هماهنگی خرید گاز طبیعی در اتحادیه اروپا، تجمیع تقاضا و خرید مشترک،‌ افزایش استفاده از ظرفیت تأسیسات ال‌ان‌جی، ذخیره‌سازی گاز و خطوط لوله،‌ ایجاد ابزارهای موقت روزانه برای مدیریت نوسان‌های بیش از حد در بازارهای مشتقات انرژی، توانمندسازی ACER برای جمع‌آوری و انتشار داده‌های قیمت عینی و اجرای قوانین برای ارائه اقدام‌های همبستگی می‌شود.

در مقررات دوم یعنی ایجاد سازوکار اصلاح بازار برای محافظت از مصرف‌کنندگان بخش خانگی و اقتصاد در برابر قیمت‌های بسیار بالای گاز و جلوگیری از نوسانات قیمتی، ماده‌ای از این مقررات که مرتبط با سازوکار اصلاح بازار (MCM) برای مشتقات شاخص تی‌تی‌اف است، از ۱۵ فوریه ۲۰۲۳ برای مدت یک سال اجرایی می‌شود. همچنین مواد مرتبط با نظارت بر قیمت‌های این مقررات، از اول فوریه ۲۰۲۳ برای مدت یک سال لازم‌الاجرا خواهد بود.

البته باید به این مسئله توجه داشت که ماده ۴ مقررات مذکور تصریح می‌کند که MCM در صورت احراز دو شرط زیر فعال می‌شود:

اول: قیمت تسویه قرارداد آتی‌های ماه پیش رو در معاملات بورس تی‌تی‌اف از ۱۸۰ یورو در هر مگاوات‌ساعت (۵۷ دلار در هر میلیون بی‌تی‌یو) برای مدت سه روز فراتر رود.

دوم: قیمت تسویه قرارداد آتی‌های ماه پیش‌رو در معاملات بورس تی‌تی‌اف برای مدت سه روز، ۳۵ یورو در هر مگاوات‌ساعت بیشتر از قیمت پایه ال‌ان‌جی باشد.

قیمت پایه هم در ماده ۲ مقررات تعریف شده است، بر اساس میانگین ارزیابی قیمت ال‌ان‌جی تحویلی به منطقه شمال‌غرب اروپا، منطقه مدیترانه، شمال‌شرق آسیا، قیمت تسویه ماه پیش ‌رو در بورس ان‌بی‌پی و ارزیابی روزانه قیمت ال‌ان‌جی توسط ACER تعیین می‌شود.

در صورت محقق شدن هر دو شرط فوق، «اعلان اصلاح بازار» در وب‌سایت ACER منتشر می‌شود. به‌دنبال آن در روز بعد، معاملات در قرارداد آتی‌های ماه اول، ماه دوم و ... تا سال اول، با قیمتی بیش از ۳۵ یورو در مگاوات ساعت بالاتر از قیمت پایه ال‌ان‌جی (منتشرشده توسط ACER در روز قبل)، مجاز نخواهد بود.

شایان به ذکر است که این سازوکار برای معاملات روزانه در معاملات بورس تی‌تی‌اف یا بازار خارج از بورس (OTC)  اعمال نخواهد شد.

اعمال سازوکار اصلاح بازار حداقل برای ۲۰ روز کاری

سازوکار اصلاح بازار یا همان MCM حداقل برای ۲۰ روز کاری اعمال می‌شود و پس از آن اگر برای سه روز کاری متوالی، قیمت پایه ال‌ان‌جی کمتر از ۱۴۵ یورو به ازای هر مگاوات ساعت باشد، غیرفعال می‌شود. با این حال، در صورت بروز هرگونه اختلالی که تأثیر منفی بر امنیت عرضه، ثبات مالی یا جریان گاز درون اتحادیه اروپا داشته باشد، این سازوکار می‌تواند توسط کمیسیون اروپا به حالت تعلیق درآید.

این کمیسیون در تصمیم‌گیری خود، هرگونه افزایش قابل توجه در تقاضای گاز، هرگونه تأثیر بر قراردادهای عرضه موجود و هرگونه تفاوت اساسی بین قیمت‌های قطب گاز اتحادیه اروپا و شاخص‌های جهانی قیمت در آسیا و ایالات متحده را در نظر خواهد گرفت.

سازمان اوراق بهادار و بازارهای اروپا (ESMA) و آژانس اتحادیه اروپا برای همکاری تنظیم‌کنندگان انرژی (ACER)  وظیفه ارزیابی آثار این سازوکارها را بر بازارهای مالی و انرژی و امنیت عرضه به‌عهده دارند و گزارش‌هایی را تا اول ماه مارس ۲۰۲۳ به کمیسیون اروپا ارائه خواهند کرد.

ارزیابی سازوکار اصلاح بازار اتحادیه اروپا

قیمت تسویه قرارداد آتی‌های ماه پیش ‌رو در معاملات بورس تی‌تی‌اف هلند برای سه روز پیاپی، در دو دوره یعنی ماه مارس ۲۰۲۲ و ماه‌های ژوئیه تا سپتامبر ۲۰۲۲ از سقف قیمت ۱۸۰ یورو در مگاوات ساعت فراتر رفت. بنابراین، اولین شرط برای فعال شدن سازوکار اصلاح بازار در این دو دوره محقق شد.

شرط دوم، یعنی بیشتر بودن قیمت تسویه قرارداد آتی‌های ماه پیش رو در معاملات بورس تی‌تی‌اف از قیمت پایه به میزان ۳۵ یورو در مگاوات ساعت برای حداقل سه روز متوالی، در دوره ژوئن تا اکتبر ۲۰۲۲ برآورده شد. بنابراین تنها در یک دوره ۴۹ روزه از ۲۶ ژوئیه تا ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۲، هر دو شرط لازم برای فعال شدن سازوکار اصلاح بازار برقرار بوده است در این دوره، اروپا حجم قابل‌توجهی از محموله‌های ال‌ان‌جی را به‌منظور برآورده ساختن تقاضای گاز منطقه و پر کردن ذخایر برای زمستان جذب کرده است.

این احتمال وجود دارد که اگر سازوکار اصلاح بازار در این دوره اجرا می‌شد، منطقه اروپا قادر به جذب کافی محموله‌های ال‌ان‌جی نمی‌بود و محموله‌ها به سمت دیگر بازارها هدایت می‌شدند، البته قابلیت تعلیق این سازوکار توسط کمیسیون اروپا در دوره مذکور هم وجود داشت.

اختلال در مکانیسم بازار گاز

آنچه در این سیاست اتحادیه اروپا بسیار پررنگ بوده و به چشم می‌آید، این است که حذف تدریجی روسیه از بازار گاز اروپا، برای این اتحادیه تبعات سنگینی حداقل در کوتاه‌مدت به دنبال دارد. دولت چاره‌ای جز حمایت از مصرف‌کنندگان که تحمل افزایش بیش از حد قیمت‌های گاز را ندارند، ندارد. اما زمانی که سقف قیمت پایین‌تر از قیمت تعادلی در نظر گرفته می‌شود، تعادل بین عرضه و تقاضا از بین می‌رود و در عمل سازوکار بازار به ‌هم می‌خورد. اروپایی‌ها هم نخستین بار است که در بازار گاز با بحران شدیدی روبه‌رو شده‌اند، بنابراین چنین سازوکاری را تدوین کردند تا خودشان مکانیسم بازار را به هم بزنند.

اروپایی‌ها همیشه اوپکی‌ها را متهم به تنظیم بازار می‌کردند، اما اولین بار است که خودشان هم در بازار اروپا به‌دلیل افزایش قیمت گاز، به تنظیم بازار می‌پردازند، پیش از این می‌گفتند دست نامرئی آدام اسمیت بازار را تنظیم می‌کند، حالا که با بحران اوکراین معاملات گاز به ضرر اروپایی‌ها تمام شده است، دست نامرئی آلن اسمیت به سمت بازارهای اروپایی آمده است.

حال اروپایی‌ها انواع سقف قیمتی را برای روس‌ها در نظر گرفته‌اند. در بازار نفت خام، هدفشان محدود کردن درآمدهای نفتی روسیه ضمن حفظ تداوم عرضه نفت به اروپاست، در بخش اعمال سقف قیمتی بر روی خرده‌فروشی گاز، تلاش می‌کنند مصرف‌کننده از قیمت بالای انرژی آسیبی نبیند، اما سقف قیمتی که اتحادیه اروپا در بازار گاز در نظر گرفته است بر اساس شاخص تی‌تی‌اف هلند است تا افزایش بیش از حد قیمت‌ها را در معاملات گاز محدود کند. این در حالی است که قیمت‌ها در بازار تی‌تی‌اف به‌صورت کاذب بالاتر از بقیه شاخص‌هاست و نمی‌تواند ملاک درستی برای محدود کردن قیمت‌ها در معاملات گاز باشد.

زیرسؤال بردن قراردادهای بلندمدت گاز

عمده انتقادهایی که به این سیاست اتحادیه اروپا اتخاذ می‌شود، شامل ناسازگاری طرح پیشنهادی با سیاست‌های مقررات‌زدایی و آزادسازی نرخ‌ها در اروپا، ابهام در سیاست‌گذاری نرخ‌گذاری (قیمت‌گذاری شامل معاملات آتی می‌شود نه روزانه) و زیرسؤال بردن قراردادهای بلندمدت گاز و شرایط قراردادی است.

کشورهای تولیدکننده گاز همواره موافق قراردادهای بلندمدت گاز بودند. آنها معتقدند برای امنیت عرضه باید قراردادهای گاز بلندمدت باشد زیرا زنجیره تامین گاز سرمایه‌بر است و نمی‌توان بر اساس قیمت‌های روزانه این زنجیره را توسعه داد. به عبارت ساده‌تر نمی‌توان گفت اول بسازید بدون اینکه بازاریابی کنید و پس از آن به دنبال سود بروید.

با این حال واحد تنظیم مقررات بازارهای هلند این سیاست اتحادیه اروپا را موردانتقاد قرار داده و معتقد است تلاش برای اعمال سقف قیمتی برای معاملات آتی عواقب منفی از جمله کمبود ذخایر فیزیکی گاز را در پی خواهد داشت. فدراسیون اروپایی بازرگانان انرژی هم اعلام کرده است که اعمال سقف قیمتی به افزایش تقاضا، کاهش عرضه و بازگشایی باب مذاکره‌های مجدد در قراردادهای ال‌ان‌جی به‌ویژه در بند مربوط به قیمت منجر می‌شود، در این صورت تأمین‌کنندگان انرژی دست بالا را دارند.

از جمله تبعات دیگر محدود کردن قیمت، ایجاد اختلال برای عرضه گاز به اروپا و دسترسی به مشتریان گاز و پایین آوردن تصنعی قیمت‌ها می‌شود همین مسئله باعث می‌شود محموله‌ها به سمت بازار آسیا برود، بنابراین اروپا را در دسترسی به گاز دچار مشکل می‌کند.

بنابراین با دخالت در بازار، کشف قیمت دچار مشکل می‌شود و حاشیه سود در بورس کاهش می‌یابد، از این رو بسیاری از اپراتورها ترجیح می‌دهند در بازارهای خارج از اروپا به معاملات گازی بپردازند. البته حرکت به سمت بازارهای آسیا اکنون منتفی است، منتها اگر این روش شدت بگیرد، می‌تواند محموله‌های ال‌ان‌جی را به سمت بازارهای آسیایی سوق داده و سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت گاز را تحت تأثیر قرار دهد.

کاهش درآمدهای جی‌ئی‌سی‌اف

اروپا مقصد مهمی برای صادرات گاز کشورهای عضو «مجمع کشورهای صادرکننده گاز» است، بنابراین چنین مقرراتی ممکن است تأثیر قابل‌توجهی بر درآمدهای صادراتی این کشورها داشته باشد. تعیین سقف قیمتی در بازار تی‌تی‌اف و تأثیر آن در دیگر هاب‌های گاز اروپایی می‌تواند به کاهش درآمد کشورهای عضو مجمع که قیمت قراردادهای ال‌ان‌جی آنها با هاب‌های متأثر از سقف قیمتی پیوند خورده است، منجر شود. با این حال، در شرایط فعلی بازار گاز، احتمال اینکه سازوکار اصلاح بازار فعال شود کم است، مگر اینکه اختلال‌های شدیدی در عرضه بیشتر گاز به اتحادیه اروپا ایجاد شود.

در این میان، کشورهای عضو جی‌ئی‌سی‌اف باید به‌دنبال تحکیم مواضع خود در قبال این مقررات جدید، توسعه سناریوهای مختلف، ارزیابی ریسک‌های احتمالی و طراحی تدابیر خاص برای به حداقل رساندن هرگونه تأثیر منفی این مقررات باشند. هم‌زمان، دبیرخانه جی‌ئی‌سی‌اف نیز به نظارت دقیق بر تحولات مربوط به مقررات اتحادیه اروپا، همچنین هرگونه مداخله جدید در بازار ادامه خواهد داد و آثار بالقوه آن را بر بازار جهانی گاز و کشورهای عضو مجمع ارزیابی خواهد کرد.

تأثیر منفی بر معاملات بورس و دستکاری تابع کشف قیمت

مقررات اخیر اتحادیه اروپا برای تنظیم بازار گاز می‌تواند تأثیرات قابل‌توجهی بر عملکرد ذاتی بازار گاز اروپا داشته باشد. اقدام‌های مربوط به قیمت گاز، یعنی مدیریت نوسانات روزانه و سازوکارهای اصلاح بازار، ممکن است بر معاملات بورس تأثیر منفی بگذارد و به دستکاری تابع کشف قیمت، شکست نقدینگی، افزایش حاشیه سود و جابه‌جایی اپراتورها منجر شود.

تعیین سقف قیمتی در معاملات بورس تی‌تی‌اف، علاوه بر تأثیر مستقیم بر بازار گاز اروپا، احتمال دارد بر بازار جهانی گاز نیز تأثیرگذار باشد. در دو سال گذشته، قیمت تک‌محموله‌های ال‌ان‌جی در آسیا به‌شدت متأثر از قیمت‌ قطب‌های اروپایی بوده است، بنابراین اعمال سقف قیمتی در اروپا می‌تواند باعث کاهش قیمت‌ تک‌محموله‌های ال‌ان‌جی در آسیا شود. با این حال، با افزایش تقاضای ال‌ان‌جی در آسیا، رقابت برای محموله‌ها بیشتر خواهد شد و وجود هرگونه محدودیت قیمت در بورس تی‌تی‌اف، ممکن است باعث انحراف محموله‌های ال‌ان‌جی از سمت اروپا به آسیا شود. این موضوع می‌تواند به کسری گاز در اتحادیه اروپا و سرانجام تخریب تقاضای گاز در این منطقه و کاهش سرمایه‌گذاری در صنعت گاز منجر شود.

بر همین اساس، شرکت‌های تجاری و مؤسسه‌های مالی پرشماری نسبت به مقررات اخیر اتحادیه اروپا ابراز نگرانی کرده‌اند. اپراتورهای بازار بورس لندن (آی‌سی‌ئی) نیز نگرانی خود را در مورد مداخله بازار اتحادیه اروپا و خطرات بالقوه آن برای بورس تی‌تی‌اف و ثبات مالی ابراز کرده‌اند.

ارزیابی امکان‌سنجی فنی و مالی بهره‌برداری از هاب گازی تی‌تی‌اف توسط بازار بورس آی‌سی‌ئی لندن در حال انجام است؛ پس از آن ممکن است تصمیم گرفته شود که بورس تی‌تی‌اف به خارج از اتحادیه اروپا منتقل شود. افزون بر این، بانک مرکزی اروپا اعلام کرده که این مقررات می‌تواند تأثیر منفی بر ثبات مالی منطقه یورو داشته باشد و منجر به نوسانات و مارجین‌کال‌های بیشتر و انگیزه مهاجرت از مکان‌های تجاری در اتحادیه اروپا شود.

افزون بر این، فدراسیون اروپایی بازرگانان انرژی (EFET) نیز ابراز نگرانی کرده است که سقف قیمت می‌تواند منجر به افزایش تقاضا، کاهش عرضه و بازگشایی باب مذاکره دوباره در قراردادهای ال‌ان‌جی به‌ویژه بند مربوط به قیمت شود که در این صورت تأمین‌کنندگان دست بالا را در مذاکرات خواهند داشت.