در بسیاری از کشورها علاوه بر بورس اوراق بهادار، بورس های کالایی نیز وجود دارد. به منظور تشکیل بازار منظم خرید و فروش بعضی از کالاها، بورس کالا تشکیل می شود. کالاهای مورد معامله به محل بازار آورده نمی شوند، بلکه وجود آنها با اسنادی که کیفیت آنها را توضیح می دهند به اثبات می رسد. هدف اولیه بازار بورس کالا، ایجاد فرصت برای انتقال خطرات احتمالی موجود در کار کسانی است که با بازار مستقیم کالا سروکار دارند. در واقع بورس کالا مدیریت ریسک را تسهیل می کند. شفاف سازی و واقعی سازی قیمت ها، حذف تدریجی واسطه ها، ایجاد شفافیت اطلاعاتی و به طور کلی سامان دهی بازار کالا از دیگر اهداف تاسیس بورس کالا می باشند. ابزارهای مالی مورد استفاده در بورس اوراق بهادار در دنیا سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم خرید سهام، گواهی سپرده، انواع اوراق قرضه، سبد سهام، اوراق مشاع، گواهی اختیار معامله و معاملات آتی و ... از جمله ابزارهایی هستند که در اغلب بورس های اوراق بهادار دنیا مورد استفاده قرار می گیرند. ابزارهای مالی مورد استفاده در بورس اوراق بهادار ایران سهام عادی، حق تقدم خرید سهام و اوراق مشارکت تنها ابزار مورد استفاده در بورس اوراق بهادار ایران است. تنوع بخشی به ابزارهای مالی در بورس اوراق بهادار یکی از مفاد لایحه بازار اوراق بهادار است که تصویب این لایحه توسط مجلس شورای اسلامی زمینه های متنوع کردن ابزارهای مالی را فراهم خواهد کرد. در حال حاضر کلیات این لایحه تصویب شده و تصویب جزئیات لایحه یادشده در دست بررسی کمیته های کارشناسی مجلس قرار دارد. انواع بورس های کالا در دنیا در بسیاری از کشورهای دنیا بازار بورس کالا فعال است. کالاهایی نظیر پنبه، انواع دانه های روغنی، شکر، فلزاتی مانند طلا، مس و همچنین فرآورده های نفتی در بورس های کالا معامله می شوند. بورس کالای نیویورک، شیکاگو، لندن، چین، وین، ژاپن، پاکستان از جمله بورس های کالایی فعال هستند. در میان محصولات کشاورزی در بیشتر بورس های دنیا، پنبه بیش از سایر محصولات خرید و فروش می شود. بورس پنبه نیویورک، بورس پنبه لیورپول، بورس پنبه برزیل و ... از این جمله اند. بورس فرآورده های نفتی فعال در دنیا عبارتند از بورس نیویورک، لندن، سنگاپور و توکیو. گفتنی است که تمام بورس های نفتی در کشورهای مصرف کننده نفت خام، دایر هستند. ابزارهای مالی مورد استفاده در بورس های کالا در دنیا در بورس کالا، کالاهای مورد معامله به محل بازار آورده نمی شوند، بلکه وجود آنها با اسنادی که کیفیت آنها را توضیح می دهند به اثبات می رسد. از آنجا که قسمت عمده معاملات در بورس کالا به منظور خرید و فروش و تحویل آینده صورت می گیرد، لذا از ابزارهای خاصی نظیر قراردادهای آتی، اختیار معامله و سلف استفاده می شود. در ادامه هریک از این ابزار به اجمال معرفی می شود . 1- قراردادهای آتی (Futures Contract) معاملات در بورس کالا عمدتاً از نوع قراردادهای آتی هستند. قراردادهای آتی قراردادهایی هستند که برای تحویل مقدار مشخصی از کالا یا اوراق بهادار با قیمت مشخص در آینده بین خریدار و فروشنده منعقد می شود. این قرارداد به نوعی نوسان های شدید قیمت کالا در آینده را کاهش می دهد. در این نوع قرارداد، پول کالای مورد معامله تا زمان تحویل پرداخت نمی شود ولی هر دو طرف معامله جهت حسن انجام معامله هنگام عقد قرارداد ودیعه ای به اتاق پایاپای می سپارند. برخی از قراردادهای آتی قابل معامله و واگذاری به دیگران در بورس (بازار دست دوم) هستند. لذا این نوع قراردادها به عنوان ابزارهای سفته بازی نیز مورد استفاده قرار می گیرند. 2- اختیار معامله (Option) اختیار معامله قراردادی است که دارنده آن حق دارد، یک دارایی (کالا و یا اوراق بهادار) را با یک قیمت معین، ظرف مدتی معین، معامله کند. دارنده برگ اختیار معامله از نوعی اختیار خرید یا فروش برخوردار است و مجبور به انجام معامله نیست، در حالی که در قرارداد آتی، دو طرف معامله ملزم به انجام معامله در زمان سررسید هستند. اگر قرارداد اختیار معامله به گونه ای بسته شود که دارنده برگه بتواند در هر زمان (پیش از سررسید نهایی) از حق خود استفاده کند، آن را «اوراق آمریکایی» و اگر در برگ قرارداد این جمله قید شده باشد که دارنده تنها در زمان انقضا می تواند از آن حق استفاده کند، آن را «اوراق اروپایی»، می نامند. گواهی اختیار معامله نیز قابل معامله در بازار دست دوم (بورس) می باشد. 3- سلف معاملات سلف از دیگر ابزارهای مالی است که در معاملات کالاها مورد استفاده قرار می گیرد. معاملات سلف به نوعی در شمار قراردادهای آتی قرار می گیرند. البته میان معاملات سلف و قراردادهای آتی تفاوت هایی وجود دارد. در غالب کشورها از آنجا که معاملات سلف در خارج از بورس انجام می شود فاقد استانداردهای لحاظ شده در قراردادهای آتی هستند. لذا دو طرف معامله می توانند قرارداد را به نحو دلخواه و براساس نیاز خود به صورت توافقی تنظیم کنند. در معاملات آتی، اتاق پایاپای (نهاد تسویه) وجود دارد که مبلغی را به عنوان ودیعه از هر دو طرف در هنگام عقد قرارداد دریافت می کند در حالی که در قرارداد سلف اتاق پایاپای موجود نیست و هر طرف مستقیماً نسبت به دیگری مسئول است. قراردادهای آتی در بورس کالا، تحت مقررات و نظارت کمیته معاملات است، اما بازارهای سلف تحت مقررات و ضوابط خاصی نیستند. بورس کالا در ایران برای تحقق بند ج ماده 95 قانون برنامه سوم توسعه کشور مبنی بر تشکیل بورس کالا، در شهریور ماه 1382 بورس فلزات به عنوان اولین بورس کالایی کشور آغاز به کار کرد. مس، آلومینیوم، فولاد و سرب فلزاتی هستند که در بورس فلزات خرید و فروش می شوند. بورس کالاهای کشاورزی به عنوان دومین بورس کالایی کشور در شهریورماه سال 1383 راه اندازی شد و شروع به کار کرد. در این بورس محصولاتی نظیر برنج، جو، نخود، پسته، زعفران و ... مورد معامله قرار می گیرند. تشکیل بورس سیمان و بورس نفت از دیگر بورس هایی است که در حال حاضر در دست مطالعه قرار دارند. هم اکنون معاملات بورس فلزات و بورس کالاهای کشاورزی در ایران تنها به دو روش نقدی و سلف انجام می شود. به دلیل وجود شبهات ربوی در خصوص ابزارهایی نظیر قراردادهای معاملات آتی واختیار معامله، در حال حاضر در ایران از این ابزار استفاده نمی شود. نگاهی به عملکرد بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی در ایران چنانچه گفته شد، برای تحقق بند ج ماده 95 قانون برنامه سوم توسعه کشور مبنی بر تشکیل بورس کالا توسط شورای بورس، در شهریور ماه 1382 بورس فلزات به عنوان اولین بورس کالایی کشور آغاز به کار کرد. هم اکنون در این بورس چهار فلز مس، آلومینیوم، فولاد و سرب به دو روش نقدی و سلف مورد معامله قرار می گیرند. با گذشت حدود 18 ماه از تشکیل و راه اندازی بورس فلزات، بخشی از هدف های اولیة این بورس تحقق یافته است. کشف قیمت ها در بورس فلزات، تا حدود زیادی قیمت ها را به سمت واقعی تر و شفاف تر شدن حرکت داده است، حذف تدریجی واسطه ها و تعامل مستقیم تولید کننده و مصرف کننده که از اهداف اساسی تشکیل بورس فلزات به شمار می رود، تا حدود زیادی برآورده شده است. همچنین ایجاد بورس یادشده در شکستن انحصارات دولتی بر تولید و توزیع فلزات و ورود بخش خصوصی به این حوزه به نحو چشمگیری موثر بوده است. در شهریور ماه 1383 فعالیت بورس محصولات کشاورزی با شش محصول کشاورزی که با توجه به معیارهایی همچون ارزش تولیدات، میزان فساد پذیری، تغییرات قیمت محصول و ... انتخاب شده بودند، آغاز شد. اگرچه مدت زمان کوتاهی از راه اندازی بورس محصولات کشاورزی می گذرد، اما در همین مدت کوتاه، موفقیت هایی را در زمینه شفاف سازی قیمت محصولات کشاورزی براساس تعامل و تقابل عرضه و تقاضا به سدت آورده است. موانع و مشکلات گسترش بورس های کالایی در ایران به رغم مثبت بودن نسبی عملکرد بورس فلزات و بورس محصولات کشاورزی، گسترش بورس های کالایی در ایران با موانع و مشکلات مشترکی به شرح زیر رو به رو است: - تاکنون معاملات انجام شده در بورس فلزات تنها به دو روش نقدی یا سلف و در بورس محصولات کشاورزی تنها به صورت نقدی صورت گرفته است. حدود 80 درصد معاملات در بورس فلزات به روش سلف و مابقی به روش نقدی انجام شده است. به عبارت دیگر از ابزارهای متداول در بورس های کالایی سایر کشورها نظیر قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار خرید یا فروش به دلائل عدیده استفاده نمی شود. نکته دیگر این که به دلیل محدودیت های شرعی و قانونی، تنها خرید و فروش دست اول کالا مورد توجه قرار گرفته و امکان خرید و فروش دست دوم اوراق قراردادهای سلف، آتی و اختیار معامله وجود ندارد. در حالی که امکان داد و ستد دست دوم این اوراق می تواند توزیع ریسک را بهبود بخشیده و قدرت نقدشوندگی این ابزارها را افزایش دهد. - عدم وجود قوانین و مقررات مرتبط با بورس های کالائی از دیگر موانع اساسی در جهت توسعه بورس های کالایی در ایران به شمار می رود. در حال حاضر براساس متن قانون استفساریه بند (ج) ماده 95 قانون برنامه سوم توسعه، بورس فلزات و بورس کالاهای کشاورزی در چارچوب قوانین بورس اوراق بهادار (مصوب 1345) شکل گرفته است. در حالی که متفاوت بودن ماهیت فعالیت بورس اوراق بهادار و بورس های کالا، وجود قوانین مجزایی را طلب می کند. یکی از مشکلات قانونی فراروی بورس کالا در ایران نبود قوانین مالیاتی مناسب است که به یکی از معضلات جدی برای حضور بخش خصوصی در بورس کالا تبدیل شده است. - نبود ابزارهای لازم جهت شفافیت اطلاع رسانی، یکی دیگر از مشکلات بورس های کالایی خصوصاً بورس محصولات کشاورزی است که به ایجاد شکاف میان عرضه و تقاضا در این بورس منجر شده است. - نبود نهادهای ساختاری در بازار سرمایه کشور نظیر بازارگردان ها، موسسه های تامین سرمایه به همراه عدم نظارت کافی بر فعالیت نهادهای موجود نظیر کارگزاران، بازار اوراق بهادار و بورس کالایی را در کشور با تهدید مواجه کرده است. • بورس نفت در جهان در بورس های نفتی معتبر دنیا نظیر بورس نفت نیویورک، شیکاگو، لندن، سنگاپور و توکیو، نفت خام به عنوان اصلی ترین کالا مورد مبادله قرار می گیرد. به طور کلی کشورهایی وارد بورس نفت می شوند که از وضعیت اقتصادی مطلوبی بهره مند باشند. تمامی بورس های نفتی موفق دنیا در کشورهای مصرف کننده نفت واقع شده اند و تاکنون در کشورهای تولید کننده نفت خام، بورس نفت موفقی ایجاد نشده است. در سال های اخیر در کشور امارات اولین بورس نفت در خاورمیانه راه اندازی شد، اما به رغم موقعیت مناسب این کشور به لحاظ تجاری، بورس نفت، در این کشور به سودآوری مناسب نرسید و بساط آن برچیده شد. بورس نفت در ایران، چالش ها و فرصت ها با شروع برنامه سوم توسعه، بحث ارزیابی فنی و اقتصادی تاسیس بورس نفت در دستور کار وزارت نفت و وزارت اقتصاد و دارایی قرار گرفت و یک کمیته تخصصی متشکل از متخصصان در زمینه های نفت، گاز و پتروشیمی در سازمان های ذی ربط شروع به مطالعه در این خصوص کردند. ایجاد بورس نفت با هدف معاملة نفت خام، انجام مطالعات گسترده ای را در این زمینه طلب می کند. با توجه به وابستگی شدید اقتصاد ایران به نفت و با عنایت به این که در کشور ما نفت به عنوان مهمترین ثروت و پتانسیل ملی در تمامی ابعاد نمود یافته است، تصمیم گیری در مورد ایجاد بورس این کالای حیاتی در سطح بین المللی، نیازمند بررسی ابعاد گوناگون این مساله است. در ادامه به بعضی از مزایا و مشکلات ایجاد بورس نفت در ایران اشاره می شود. مـــــزایـــا: - در صورتی که ایجاد بورس نفت در کشور با موفقیت همراه شود، به لحاظ تجاری زمینه مناسبی برای ورود به بازارهای بین المللی فراهم خواهد شد. به خصوص اگر این بورس در یکی از مناطق آزاد راه اندازی شود. - با توجه به این که پیش زمینه فعالیت در بورس وجود بازارهای رقابتی است، ایجاد بورس نفت می تواند به از میان رفتن تدریجی انحصار موجود در این بخش منجر شود. - دستیابی به قیمت های منطقی تر براساس سازوکار بازار، شفاف سازی قیمت ها و شیوه معاملات از دیگر امتیازهای مثبت ایجاد بورس نفت ارزیابی می شود. - با ایجاد بورس نفت، کاهش ریسک ناشی از نوسان قیمت ها و افزایش درآمدهای نفتی نیز امکان تحقق خواهد یافت. • موانع و مشکلات - برخورداری از موفقیت خاص تجاری و داشتن ارتباطات بین المللی قوی، از شرایط اولیه و لازم جهت موفقیت بورس نفت است. با توجه به تحریم های اعمال شده طی سال های اخیر بر اقتصاد ایران فراهم بودن چنین زمینه ای در کشور بعید به نظر می رسد. - وجود یک سری از موانع و مشکلات مشترک بر سرراه توسعه بورس های کالایی در کشور نظیر عدم وجود مقررات داخلی مشخص برای بورس های کالایی، فقدان نهادهای ساختاری مالی، فقدان ابزارهای اطلاع رسانی و عدم استفاده از ابزارهای مالی متعارف در دنیا، برای بورس نفت نیز متصور است. - عدم وجود زیرساختهای اقتصادی، فنی و فناوری لازم نظیر پوشش های بیمه ای، مشخص نبودن چگونگی ارائه تضمین های لازم در بازار، شیوه های تحویل کالا به خریداران و چگونگی استفاده از تجارت الکترونیک از موانع اساسی بر سر راه ایجاد بورس نفت در کشور به شمار می رود. - وجود انحصار دولتی در زمینه تولید نفت خام در ایران و در واقع نبود فضای رقابتی مناسب در این خصوص با فضای رقابتی بورس در تضاد بوده و از دیگر موانع توسعه بورس نفت در کشور است . - تشکیل بازارهای معاملات انرژی نیازمند وجود کارشناسان خبره در این صنعت است. راه اندازی یک بورس بین المللی نیاز به کارکنان و کارشناسان دانش آموخته در سطح استانداردهای بین المللی دارد. کمبود نیروهای آموزش دیده در این خصوص از کاستی های موجود به شمار می رود. جمع بندی و نتیجه گیری با توجه به موقعیت اقتصادی و سیاسی ایران و با توجه به این که نفت خام در کشور ما به مسائل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جامعه پیوند خورده و مهمترین ثروت ملی کشور نیز به شمار می رود، ایجاد بورس نفت خام به مطالعات کارشناسی گسترده ای در تمامی ابعاد نیازمند است. با عنایت به نوپا بودن بورس های کالایی در ایران و وجود موانع و مشکلات متعدد بر سر راه توسعه این بورس ها در داخل کشور، ایجاد بورس کالایی دیگری با ابعاد بین المللی، مستلزم فراهم کردن بسترها و اصلاحات لازم، دست کم در ابعاد داخلی است. تهیه و تدوین مقررات مشخص در خصوص بورس های کالایی، ایجاد نهادهای ساختاری بازار سرمایه، تنوع بخشی به ابزارهای مالی مورد استفاده در بورس کالا، استفاده از ابزارهای اطلاع رسانی مناسب از مهمترین الزامات به منظور بسترسازی های اولیه در زمینه تقویت بورس های کالایی موجود و راه اندازی بورس های کالایی جدید هستند. افزایش صادرات فرآورده های نفتی تولید شده در کشور و وضعیت مناسب شرکت های مرتبط با این صنعت در بورس اوراق بهادار طی سال های اخیر حکایت از وجود مزیت نسبی در زمینه تولید فرآورده های نفتی در ایران دارد. لذا در صورت فراهم شدن تمامی زمینه های لازم جهت ایجاد بورس نفت، قبل از راه اندازی بورس نفت خام، ایجاد بورس فرآورده های نفتی منطقی به نظر می رسد. منبع: ماهنامه نفت، گاز، پتروشیمی، شماره 31