به گزارش شانا، ایران و روسیه با دارا بودن بزرگ‌ترین ذخایر گازی از فرصت‌های گسترده‌ای برای حضور در بازارهای جهانی انرژی و گاز برخوردارند. بر اساس آمار، ایران و روسیه درمجموع بیش از ۳۷ درصد منابع گازی جهان را در اختیار دارند. روسیه با ۳۵ تریلیون مترمکعب گاز بیش از ۱۹ درصد ذخایر گازی دنیا را در اختیار دارد. بعد از روسیه، ایران با ۳۳ تریلیون ذخایر گازی کشف‌شده و سهم ۱۷.۱ درصدی در رتبه دوم جای گرفته است.
روابط ایران و روسیه در ادوار مختلف همواره دارای فراز و فرودهایی بوده است؛ دو کشور دارنده منابع عظیم نفت و گاز جهان گاهی در قامت رفیق در کنار هم قرار گرفتند و گاهی به رقابت با یکدیگر پرداختند، اما آنچه مشخص است تهران و مسکو تصمیم گرفتند در مقطع کنونی با حمایت ابراهیم رئیسی و ولادیمیر پوتین رؤسای جمهوری ایران و روسیه در قامت رفیق در کنار هم به ایفای نقش در عرصه‌های مختلف اقتصادی و سیاسی بپردازند.
در دو سال اخیر شرکت ملی نفت ایران تفاهم‌نامه‌ای با شرکت‌های روس همچون گازپروم در ۶ محور سرمایه‌گذاری در توسعه میدان‌های نفتی و گازی، سرمایه‌گذاری برای تکمیل پروژه نیمه‌تمام ایران ال‌ان‌جی، تعریف پروژه‌های جدید ال‌ان‌جی شناور (FLNG) و ال‌ان‌جی کوچک‌مقیاس (MiniLNG)، سوآپ گاز، سوآپ فرآورده نفتی، احداث خطوط فشار قوی صادراتی، انتقال فناوری و تکنولوژی مربوط به نفت و گاز امضا کرد.
ارزش این تفاهم‌نامه‌ها درمجموع به حدود ۴۰ میلیارد دلار می‌رسد. این رقم سرمایه می‌تواند بخش بزرگی از نیازهای سرمایه‌ای صنعت نفت را برآورده کند، البته امضای قرارداد اجرایی برای این تفاهم‌نامه‌ها لازمه عملی شدن آنها و ورود سرمایه مدنظر به صنعت نفت است. با این حال در شرایطی که تحریم‌های غرب اجازه ورود سرمایه به کشور را نمی‌دهد و با توجه به مسائلی که روسیه در شرایط ناشی از جنگ با اوکراین دچار آن شده است، انتظار می‌رود ایران بتواند از فرصت پیش‌آمده بیشترین بهره را ببرد.
مروری بر روابط ایران و روسیه در ۲ سال اخیر
تقویت و توسعه مناسبات و همکاری‌های دوجانبه با روسیه در دولت سیزدهم با سفر جواد اوجی، وزیر نفت به مسکو در دی‌ماه ۱۴۰۰ آغاز شد. جواد اوجی ۲۸ دی‌ماه پارسال به‌عنوان رئیس ایرانی کمیسیون مشترک ایران و روسیه عازم مسکو شد؛ سفری که به امضای اسناد مهمی برای توسعه میدان‌های نفت و گاز، پتروپالایشگاه و انتقال فناوری منجر شد و وزیر نفت پس از دیدارهای فشرده در مسکو اعلام کرد: «به جرأت می‌گویم که یکی از پربارترین سفرها بود و بسیار بیشتر از آنچه انتظار داشتیم حاصل شد.»
در این سفر راه‌های گسترش مناسبات اقتصادی، رفع موانع بانکی، گمرکی و زیرساختی، تقویت همکاری تهران و مسکو در حوزه نفت و انرژی و سرمایه‌گذاری مشترک در طرح‌های زیربنایی انرژی بررسی شد و نقشه جامع و کامل همکاری با روسیه که از سوی ایران در بخش بالادست (توسعه میدان‌های نفت و گاز)، بخش پایین‌دست (توسعه پتروپالایشگاه‌ها و پتروشیمی)، همچنین انتقال تجهیزات و فناوری راهبردی صنعت نفت تدوین شده بود، مورد تأکید قرار گرفت.
همچنین در این سفر، ایران با توجه به زیرساخت‌های موجود، آمادگی خود را برای تجارت و سوآپ گاز از روسیه به ایران و دیگر کشورهای همسایه اعلام کرد و پیشنهادهایی در زمینه تبدیل گاز به ال‌ان‌جی و صادرات در قالب آن ارائه داد و مقرر شد از توان شرکت‌های روسی در ساخت تجهیزات و انتقال فناوری استفاده شود، همچنین پیشنهاد شد شرکت‌های دو کشور با تأسیس کارخانه مشترک در ایران و تولید تجهیزات، افزون بر استفاده در ایران، آن را صادر کنند.
روابط ایران و روسیه اگرچه از منظر تحلیلگران و کارشناسان در حوزه‌های سیاسی، امنیتی و نظامی در سطحی رضایت‌بخش قرار دارد، اما در بخش اقتصادی این روابط مطلوب و رضایت‌بخش نیست، موضوعی که رؤسای جمهوری دو کشور به آن اذعان دارند و معتقدند مراودات اقتصادی گسترده می‌تواند سیاست‌های کلان ایران و روسیه در سطح منطقه و بین‌الملل را تضمین کند، در این میان صنعت نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی می‌تواند سطح روابط اقتصادی دو کشور را بسیار افزایش دهد.
گردش تجارت تهران و مسکو هم‌اکنون در سطح متوسط قرار دارد. سهم ایران در تجارت خارجی روسیه در سال ۲۰۱۸ تنها ۲ درصد بود و ایران در فهرست شرکای تجاری خارجی روسیه در رتبه ۵۰ قرار می‌گرفت. همین مراودات اندک سبب شد جواد اوجی، وزیر نفت چهارم خردادماه امسال در نشست هیئت‌های عالی‌رتبه اقتصادی و تجاری ایران و فدراسیون روسیه بیان کند: سقف رقم کنونی مبادلات تجاری ما با روسیه ۴ میلیارد دلار است که با توجه به ظرفیت‌هایی که هر دو کشور دارند برنامه‌ریزی کرده‌ایم این سقف را سالانه به ۴۰ میلیارد دلار برسانیم.
الکساندر نواک، معاون نخست‌وزیر روسیه هم در نشست تهران اعلام کرد: سفر ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری ایران به روسیه در ماه ژانویه امسال (۲۰۲۲) تحرک مضاعفی به توسعه روابط دو کشور داده است و ما باید توافق‌های مهمی را که در سطح رؤسای جمهوری ایران و روسیه حاصل شده است، اجرایی کنیم.
در دو سال گذشته، ایران و روسیه همکاری‌های گسترده‌ای در زمینه‌های نفت، گاز، پتروشیمی و انرژی هسته‌ای داشته‌اند، همکاری‌های ایران و روسیه در حوزه انرژی اهمیتی ویژه دارد، این همکاری‌ها می‌تواند به تأمین نیازهای انرژی دو کشور و ایجاد ثبات در بازار انرژی جهانی کمک کند.
در دو سال گذشته، ایران و روسیه قراردادها و تفاهم‌نامه‌های متعددی در زمینه‌های مختلف ازجمله انرژی، سیاست و اقتصاد منعقد کرده‌اند: توافق‌نامه همکاری نفتی بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت روسنفت روسیه و شرکت گازپروم در سال ۲۰۲۳ که شامل همکاری در زمینه توسعه میدان‌های نفتی مشترک، صادرات نفت و پالایش نفت است. توافق‌نامه همکاری پتروشیمی بین شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و شرکت روسنفت که شامل همکاری در زمینه تولید محصولات پتروشیمی، صادرات محصولات پتروشیمی و سرمایه‌گذاری در زمینه پتروشیمی است.
سوآپ نفت و گاز به هر شکلی به نفع ایران
ایران می‌خواهد گاز روسیه را بخرد یا سوآپ کند و با استفاده از این ظرفیت صادرات گاز به پاکستان و عراق را آغاز کند و توسعه دهد. روسیه اعلام کرده است در این همکاری، خط لوله در بخش پاکستان را که حتی یک کیلومتر آن ساخته نشده، احداث و امنیت خط را نیز تأمین می‌کند.
با توجه به وقوع تحریم‌های انرژی علیه روسیه و وضع اسفبار اروپا در تأمین انرژی، نخستین مشکل کشورهای اروپایی، فرار سرمایه‌گذاران از این کشورها به سمت کشورهایی نظیر آمریکا، کانادا و حتی شرق آسیا است که گاز را به قیمت یک‌پنجم اروپا دریافت خواهند کرد و بیشترین ضربه را نیز قطب تولید مواد شیمیایی اروپا یعنی آلمان خواهد خورد و روسیه نیز به سمت بازارهای جدید در جنوب آسیا خواهد رفت. نیاز مبرم گازی در کشورهای منطقه به‌خصوص پاکستان و هند، سبب شده است روسیه به این منطقه بسیار اهمیت دهد.
در همین میان مهم‌ترین موضوع در بحث رسیدن روسیه به این بازارهای جدید، همکاری گازی ایران با روسیه است. روسیه از سه طریق امکان رساندن گاز خود به پاکستان و سپس هند را خواهد داشت. مسیر اول و مهم‌ترین مسیر، سوآپ گازی با ایران و تکمیل خط لوله صلح است که گاز پارس جنوبی را از طریق این خط لوله ابتدا به پاکستان و سپس به هند می‌رساند. از طرفی بخش‌های نیمه شمالی کشور نیز معادل گاز صادرشده، از طریق روسیه، گاز دریافت خواهند کرد.
نخستین کمکی که سوآپ گاز روسیه به ایران خواهد کرد، کاهش هزینه انتقال گاز از جنوب به شمال است، همچنین در مسیر انتقال از جنوب به شمال، ۵ تا ۱۰ درصد اتلاف وجود دارد که با توجه به حجم گاز عبوری به این مناطق و تمرکز جمعیت در بخش شمالی کشور، این میزان در زمستان بسیار چشمگیر است. از طرف دیگر ایران به ازای سوآپ گازی انجام‌شده برای روسیه، حق سوآپ دریافت خواهد کرد که افزایش هرچه بیشتر این سوآپ، درآمدزایی ارزی بیشتری نیز خواهد داشت و در صورت دریافت بخشی از گاز عبوری، کمک مهمی به ناترازی گاز نیز خواهد کرد.
متأسفانه ایران با ناترازی جدی در زمینه گاز روبه‌رو است، شاید بیش از ۲۵۰ میلیون مترمکعب و مصرف آن‌قدر بالاست که در فصل سرد سال امکان صادرات گاز وجود ندارد و قراردادهای بلندمدت صادرات گاز ایران در فصل‌های غیر سرد سال برقرار است و تهدیدی در این زمینه وجود ندارد، اما سیاست همکاری گازی با روسیه چه در زمینه سوآپ گاز، چه خرید و بازصادرات آن و چه انتقال سکوی صادرات ال‌ان‌جی به جنوب خلیج‌فارس و از طریق سواحل ایران، همه به نفع ایران است و مزایای متنوعی دارد و وقوع هریک بسیار مهم است.
این همکاری سرانجام کمک بسزایی به ایران برای تبدیل شدن به قطب توزیع گاز و انرژی در منطقه خواهد داشت و با توجه به تحریم متقابل روسیه و مسیر بسیار دور رسیدن کالا و انرژی روسیه به هند، مسیر ایران بهترین نقطه برای ترانزیت کالا و انرژی روسیه به شرق آسیا است و باید در حوزه انرژی به‌ویژه گاز نیز این همکاری تداوم داشته باشد.
به گفته کارشناسان، با توجه به شرایط اضطراری که برای روسیه پیش آمده است اگر بتوانیم با قیمت معقولی گاز را از این کشور بخریم و با قیمت بالاتری به دیگران بفروشیم، منافع ما تأمین می‌شود. سوآپ نیز با توجه به قراردادی که با کشور گیرنده گاز منعقد می‌کنیم می‌تواند برایمان منفعت داشته باشد. به‌طورکلی اگر سوآپ‌کننده باشیم، تقویت موقعیت کشور را در تأمین انرژی مورد نیاز منطقه خواهیم داشت و از این لحاظ به نفع ما است.
وانگهی افزایش روابط گازی با روسیه می‌تواند به انتقال تکنولوژی از این کشور به ایران منجر شود. برای مثال روسیه می‌تواند در بخش احداث زیرساخت‌های انتقال در بخش دریایی به ما کمک کند. ما برای صادرات گاز به کشورهایی مانند عمان به فناوری روس‌ها در زمینه خطوط لوله دریایی نیاز داریم. سوآپ گاز روسیه می‌تواند به افزایش اثرگذاری سیاسی ما در منطقه منجر شود و منافع سیاسی برایمان داشته باشد. از طرفی ما همواره در تلاش بوده‌ایم به هاب گازی و انرژی منطقه تبدیل شویم و همکاری گازی با روسیه می‌تواند ما را در رسیدن به این هدف یاری کند.
مسیر خوبی از سوی وزارت نفت کنونی برای افزایش همکاری‌ها با همسایگان در زمینه انرژی طراحی شده است و اقدام‌های مناسبی در جریان است، اما تلاش‌ها باید افزایش یابد تا نتایج حداکثری به‌دست آید. موضوعی که باید به آن دقت داشته باشیم این است که تنها بر اساس منافع ملی خودمان حرکت کنیم.
کاهش اثرات تحریم برای دو طرف در سایه رفاقت
با توجه به شرایط کنونی روسیه از لحاظ تحریم‌های کشورهای اروپایی و آمریکا، ارتباط با ایران می‌تواند برای صنعت نفت ایران و روسیه بسیار مفید باشد. کاهش اثرات تحریم برای دو طرف، دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، سرمایه‌گذاری برای ایران را در بر دارد، اما برای روسیه نیز بازار جدید نفت و گاز را به همراه خواهد داشت.
دیمیتری کیسلوف، کارشناس انرژی در مؤسسه مطالعات انرژی روسیه در این زمینه می‌گوید: «ایده سوآپ گاز روسیه از طریق کشورهای شوروی سابق به ایران و سپس کشورهای نیازمند به گاز، ایده‌ای جذاب است که ظرفیت خوبی برای سودآوری برای همه طرف‌های درگیر دارد. روسیه می‌تواند از این طریق گاز مازاد خود را به بازارهای جدید صادر کند و درآمدهای ارزی خود را افزایش دهد. ایران نیز می‌تواند از این طریق درآمدهای ارزی خود را افزایش و وابستگی‌اش به نفت را کاهش دهد. کشورهای نیازمند به گاز نیز می‌توانند از این طریق نیازهای خود را تأمین کنند.
البته این طرح با چالش‌هایی نیز روبه‌رو است. یکی از چالش‌ها این است که زیرساخت‌های لازم برای انتقال گاز از روسیه به ایران و سپس به کشورهای نیازمند به گاز وجود ندارد. این زیرساخت‌ها باید توسعه یابند که مستلزم سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی است. چالش دیگر اینکه کشورهای غربی ممکن است با این طرح مخالفت کنند. آنها ممکن است این طرح را به‌عنوان تلاش روسیه برای دور زدن تحریم‌ها تلقی کنند.
تاریخچه همکاری ایران و روسیه در صنعت نفت
آذرماه سال ۱۳۷۵ همکاری‌های ایران و روسیه رنگ دیگری به خود گرفت و دو کشور نخستین نشست کمیسیون همکاری‌های اقتصادی خود را در مسکو برگزار کردند که به انعقاد اسناد مهمی در زمینه همکاری‌های دوجانبه منجر شد. شاید این نخستین مذاکرات اقتصاد روسیه با کشورمان پس از فروپاشی اتحاد شوروی در سال ۱۹۹۱ میلادی (۱۳۷۰) بود. «مرتضی محمدخان»، وزیر اقتصاد و دارایی وقت جمهوری اسلامی ایران و «اولک داویداف» وزیر امور اقتصاد خارجی وقت روسیه ریاست هیئت‌های دو کشور را در جریان این نشست پنج روزه به‌عهده داشتند.
کمیسیون‌های مشترک اقتصادی ایران و روسیه در سال‌های اخیر با فراز و فرودهای زیادی همراه بوده و گاهی با چند سال تأخیر به‌صورت نوبتی در تهران و مسکو برگزار شده است. در سال‌های اخیر اما با واسطه تحریم‌های آمریکا بر ضد دو کشور این نشست‌ها رنگ و بوی دیگری به خود گرفته است و در دولت سیزدهم به‌صورت جدی‌تری پیگیری می‌شود. پیش از این دولت آخرین نشست کمیسیون همکاری اقتصادی دو کشور خردادماه سال ۹۸ (پانزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی و تجاری ایران و فدراسیون روسیه) در شهرهای تهران و اصفهان برگزار شد.
مشارکت شرکت‌های روسی در پروژه‌های صنعت نفت ایران طی ۴۴ سال اخیر را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد: دوره اول (۱۳۶۸-۱۳۵۷)؛ در این دوره شرکت‌های روسی در پروژه‌های توسعه میدان‌های نفتی و گازی ایران مشارکت داشتند. دوره دوم (۱۳۸۴-۱۳۶۸)؛ در این دوره، همکاری ایران و روسیه در زمینه نفت و گاز کاهش یافت. این موضوع به‌دلیل اختلاف‌های سیاسی بین دو کشور بود. دوره سوم (۱۴۰۲-۱۳۸۴) در این دوره، همکاری ایران و روسیه در زمینه نفت و گاز دوباره افزایش یافت. ازجمله این پروژه‌ها می‌توان به توسعه میدان نفتی پایدار غرب اشاره کرد. در سال‌های اخیر، شرکت‌های روسی در پروژه‌های توسعه میدان‌های نفتی و گازی ایران مشارکت بیشتری داشته‌اند. این موضوع به‌دلیل تحریم‌های آمریکا علیه ایران است که شرکت‌های غربی را از همکاری با ایران منع می‌کند.
روسیه یکی از پیشروترین کشورهای جهان در زمینه فناوری ال‌ان‌جی و مایع سازی گاز طبیعی است. این کشور دارای ۱۰ تأسیسات ال‌ان‌جی با ظرفیت تولید بیش از ۱۰۰ میلیون تن در سال است، از این رو می‌تواند کمک‌های زیادی به صنعت نفت ایران در حوزه فناوری ال‌ان‌جی و مایع سازی گاز طبیعی کند. این کمک‌ها شامل انتقال فناوری، سرمایه‌گذاری و مشارکت فنی است. این مشارکت می‌تواند به ایران کمک کند تا از تجربه و دانش روسیه در این زمینه بهره‌مند شود.
از سوی دیگر ایران و روسیه در حوزه پتروشیمی با توجه به علاقه روس‌ها همکاری خوبی داشته‌اند. برای مثال یک شرکت دانش‌بنیان ایرانی برای تأمین صنایع نفت و گاز روسیه، در نیمه نخست سال ۱۴۰۲، حدود ۹ میلیون دلار انواع کاتالیست به این کشور صادر کرد. ارزش صادرات کاتالیست‌ها به روسیه پارسال ۸ میلیون دلار بود که تبادلات امسال گویای روند رو به رشد صادرات این محصولات ایرانی به روسیه است.
با توجه به نکات یادشده، مدام به اشتباه در رسانه‌ها تکرار می‌شود ایران و روسیه دچار تضاد و تعارض منافع در حوزه انرژی با یکدیگر هستند. این موضوع در قرن بیستم به نوعی قابل بیان بود اما امروز با توجه به تحولات رخ‌داده این‌گونه نیست. برای مثال قبلاً این تصور وجود داشت که ما باید حتماً صادرات گاز به اروپا داشته باشیم که با توجه به اینکه روس‌ها هم در بازار گاز اروپا هستند، پس با روس‌ها دچار تعارض منافع راهبردی هستیم، بر این اساس، حتی برخی مطرح می‌کردند که روس‌ها به‌طور عمدی در روند صادرات گاز ایران اختلال ایجاد می‌کنند.
دومین مسئله‌ای که باید به آن توجه داشت این است که ما و روس‌ها در فضایی از حوزه انرژی بازی می‌کنیم که دولت جدید آمریکا در نظر دارد نظم خاص خود را بر حوزه انرژی جهان تحمیل کند. آمریکا در استراتژی امنیت ملی خود، محور موضوعات انرژی را مبتنی بر تقویت گذار انرژی اعلام کرده، یعنی جهان به سمت انرژی‌های غیرفسیلی برود. دولت بایدن این موضوع را به‌طور جدی پیگیری می‌کند، به نحوی که کل عرضه‌کنندگان سنتی انرژی همچون ایران و روسیه تحت تأثیر قرار می‌گیرند، این موضوع نشان می‌دهد ما دشمن یا تهدید بزرگ مشترکی در حوزه انرژی داریم که آن نظم نوظهور بازار انرژی آمریکا و اروپا است.
انرژی‌های تجدیدپذیری که قرار است جایگزین انرژی‌های تجدیدناپذیر شود نیاز به سرمایه‌گذاری گسترده دارد، بنابراین دولت بایدن برای برخی فناوری‌ها سوبسید می‌دهد. بر این اساس دولت آمریکا برخی حمایت‌ها در حوزه فسیلی را کاهش داده و از انرژی هیدروژن، خودروهای برقی یا منابع حیاتی جدید مانند لیتیوم و توسعه آن حمایت می‌کند، بنابراین ما برای مواجهه با سیاست‌های جدید آمریکا نه‌تنها با روس‌ها، بلکه با برخی از کشورهای عضو اوپک، نیاز به همکاری داریم.
روس‌ها اکنون درگیر قانون تحریم کاتسا (قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم‌ها)، همچنین تحریم‌های بخش فناوری و تحریم‌های مالی هستند، بنابراین اکنون روسیه به همکاری با کشورهایی مانند ایران نیاز دارند.
غرب ناخرسند از همکاری دو غول گازی جهان
مقام‌های آمریکایی همواره نسبت به همکاری نفتی ایران و روسیه ابراز نگرانی کرده‌اند. آنها معتقدند این همکاری می‌تواند به افزایش صادرات نفت ایران و تقویت اقتصاد این کشور کمک کند. این موضوع می‌تواند به ایران کمک کند تا تحریم‌های غرب را دور بزند و به اهداف منطقه‌ای خود دست یابد.
در ماه اکتبر ۲۰۲۳، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا گفت که این کشور به اجرای دقیق چارچوب محکم نفت و سایر تحریم‌ها علیه ایران ادامه می‌دهد. وی همچنین گفت که آمریکا به‌دنبال همکاری با کشورهایی است که واردات نفت از ایران را کاهش می‌دهند.
نظر شما