وقتی دوستان شانا پیشنهاد کردند یادداشتی برای روایت دستاوردهای شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران در سال ۱۴۰۲ بنگارم، تصمیم گرفتم از میان خیل موفقیت‌های افتخارآمیز امسال همچون پیشرفت احداث فاز ۲ پالایشگاه گاز ایلام، توسعه میدان‌های ذخیره‌سازی گاز، اجرای صدها کیلومتر خطوط لوله و آغاز طرح ملی هوشمندسازی، به زوایای کمتر دیده‌شده‌ یکی از نصاب‌های درخشان صنعت، یعنی رکورد احداث هم‌زمان ۱۳ ایستگاه تقویت فشار گاز بپردازم.

از آن جهت که ثبت این نصاب مهم، افزون بر تأثیر قابل‌توجه در تکامل زیرساخت‌های کلان صنعت گاز و جاری ساختن گاز مانند خون در رگ‌های ایران، اثبات نتیجه‌بخش بودن یکی از اصول اساسی توسعه یعنی برنامه‌ریزی درازمدت است؛ همان اصلی که می‌تواند الگویی برای توسعه دیگر بخش‌های صنعت کشور باشد. تسلط ۱۰۰ درصدی مهندسان کشور بر فرآیند ساخت، نصب و راه‌اندازی ایستگاه و قلب آن یعنی توربوکمپرسور که یکی از پیچیده‌ترین تجهیزات ساخته دست بشر به‌شمار می‌آید، از آن‌ رو حائز اهمیت است بدانیم ایران ما در اوج یکی از سخت‌ترین تحریم‌های تاریخ معاصر به سر می‌برد و اگر دوراندیشی مدیران صنعت گاز در تدوین برنامه درازمدت برای انتقال فناوری به شرکت‌های داخلی سازنده توربوکمپرسور نبود، بی‌شک این صنعت راهبردی اکنون در انتقال انرژی از مبادی تولید به مصرف‌کنندگان در شبکه عظیم گاز با مشکل روبه‌رو و افزایش ظرفیت ۲ برابری انتقال گاز در دوران تحریم به نقطه غیرممکن ختم می‌شد.

برای یافتن این حقیقت که چگونه ایران در چند دهه به جایگاه کنونی دست ‌یافت، باید به ابتدای این مسیر پرماجرا سفر کرد.

۱- دهه ۵۰؛ انحصار صددرصدی خارجی‌ها و ورود برند «نِوسکی» (Nevsky)

بیایید به دهه ۴۰ شمسی برویم؛ جایی که احداث خط لوله یکم سراسری برای انتقال گاز از پالایشگاه بیدبلند به اتحاد جماهیر شوروی سابق در دستور کار قرار گرفت و برای اینکه گاز در این مسیر طولانی با افت روبه‌رو نشود، احداث ۱۰ ایستگاه تقویت فشار روی آن برنامه‌ریزی شد و به‌ این ترتیب واژه ایستگاه و قلب آن یعنی توربوکمپرسور وارد ادبیات صنعتی کشور شد. از آنجا که گاز در ایران یک انرژی نوپا بود و سهم ایران نه‌تنها ساخت تجهیزات پیچیده نبود، بلکه در آن زمان تجهیزات ساده را هم نمی‌ساختیم و در عملیات ساخت هم تنها مشاغل خدماتی به‌عهده ایرانیان بود. طبیعی است که فناوری داخلی برای ساخت توربوکمپرسور نیز وجود نداشت و بهترین گزینه خرید برند مطرح آن زمان یعنی توربین آمریکایی جنرال‌الکتریک بود، اما ایالات متحده آمریکا حاضر به کمک به ایران برای ورود به عرصه تجارت بین‌المللی گاز یا شاید کمک به رقیب خود یعنی شوروی نبود و به ‌این‌ ترتیب برند «نِوسکی» از اتحاد جماهیر شوروی سابق خریداری و در ایستگاه‌ها نصب و راه‌اندازی شد.

نقش ایرانی‌ها در این دوره: در این مرحله نقشی بهتر از کارگر خدماتی، نصیب ایرانی‌ها نشد و حتی سرکارگرها و رانندگان ماشین‌آلات اجرای پروژه خارجی بودند. تقارن موعد راه‌اندازی ایستگاه با تعطیلات ماه ژانویه از مشکلات همیشگی این سال‌ها بود، زیرا کارشناسان خارجی حتی در زمستان به تعطیلات می‌رفتند و حاضر به ماندن در ایران نبودند. در این دوره کمبود نیروهای ماهر ایرانی مشهود و ابتکار عمل در نصب و بهره‌برداری دست خارجی‌ها بود.  

۲- وقوع انقلاب و ورود برندهای ایتالیایی، آلمانی و اوکراینی

به‌تدریج و با ورود به سال‌های پایانی دهه ۵۰ اوضاع منطقه و بین‌الملل تحت ‌تأثیر تحولات قرار گرفت. حمله اتحاد جماهیر شوروی سابق به افغانستان سبب شد این کشور از سوی آمریکا تحریم شود و از آنجا که به لحاظ فناورانه وابسته به آمریکا بود، توان ساختش تضعیف شد و نتوانست توربین‌های نو را تأمین کند. از سوی دیگر ایران نیز پس از وقوع انقلاب مورد تحریم آمریکا قرار گرفت و امکان واردات توربین از این کشور و متحدانش از بین رفت. در چنین فضایی سیاست‌گذاران انرژی کشور سراغ ایتالیا رفتند و پای توربین «نووُ پیگنون» (Nuovo Pignone) که تحت لیسانس جنرال‌الکتریک ساخته می‌شد در اواسط دهه ۷۰ به صنعت ایران باز شد.

بعدها و در اواخر دهه ۷۰ برند آلمانی موسوم به Man و پس از آن توربین اوکراینی «زوریا» (Zorya) نیز در مقاطعی حضور در تأسیسات تقویت فشار گاز ایران را تجربه کردند.

نقش ایرانی‌ها در این دوره: هرچند تلاش شبانه‌روزی مهندسان داخلی در مطالعه کتب فنی و کسب تجربه، موازنه را تغییر داد و اشتیاق جوانان موجب پیشرفتشان شد، اما تا اواسط دهه ۷۰ هنوز خارجی‌ها در نشست‌های فنی راه‌اندازی دست بالا را داشتند که این موضوع تا ابتدای دهه ۸۰ ادامه یافت.

۳- دهه ۸۰ و آغاز دوران درخشش نبوغ داخلی

با ورود به دهه ۸۰ تصمیم‌گیران انرژی کشور که تولید فزاینده گاز از میدان پارس جنوبی و شتاب در احداث خطوط لوله سراسری را فراروی خود می‌دیدند دست به اقدامی اساسی زدند و با امضای قراردادی ارزشمند و تاریخی با شرکت زیمنس آلمان سبب شدند فناوری ساخت توربین به ایران منتقل و به‌اصطلاح بومی‌سازی شود.

داخلی‌سازی ۵۰ دستگاه توربوکمپرسور یک تدبیر آینده‌نگرانه بود که خشت نخست برای گام‌های بزرگ‌تر شد و در مدت‌زمان ۱۰ سال بسیاری از بخش‌های اصلی این دستگاه راهبردی در داخل کشور ساخته شد.

بعدها قراردادهای دیگری مانند ۲۰۰ دستگاه امضا شد که زمینه‌ساز داخلی‌سازی ۲ برند معروف از اروپای غربی (زیمنس) و اروپای شرقی (زوریا) شد و در سال‌های اخیر توربین ملی بدون نیاز به فناوری خارجی، عملکردی بهتر از رقبای صاحب‌نام خود داشته و نام ایران را وارد باشگاه جهانی سازندگان توربین دنیا و هم‌ردیف کمپانی‌های مطرح آمریکایی، آلمانی، ایتالیایی، ژاپنی و روس قرار داده است.

حتی کار به جایی رسید که با ارتقاهای تعریف‌شده روی این دو برند، هم‌اکنون عملکرد، کارایی و بازدهی توربوکمپرسورهای کنونی از توربین‌هایی که انتقال فناوری داده شده‌اند، بالاتر است و به‌خوبی فعالیت‌های پژوهشی با فعالیت‌های انتقال فناوری تلفیق شده تا جایی که مؤسسه‌ای برای تحقیق و توسعه با همین هدف راه‌اندازی و محصولات این مؤسسه روی توربین‌های جدید اجرایی شده است.

نقش ایرانی‌ها در این دوره: اکنون حتی یک کارشناس خارجی در فرآیند ساخت، نصب و راه‌اندازی تأسیسات تقویت فشار گاز دیده نمی‌شود. توربین جزو نخستین تجهیزاتی است که به سایت می‌رسد و افزایش بازده آن به طور مداوم ادامه دارد. در تازه‌ترین تحول، توربین «IGT۲۵-HAS» ویژه شرایط اقلیمی گرم در ایستگاه خورموج ۶ نصب شده است.

خدای را شاکریم دمیده شدن روح اعتمادبه‌نفس در صنعتگران کشور، ایجاد فرصت‌های شغلی برای صدها مهندس نخبه و نوآور در بخش‌های طراحی، ساخت و تحقیق و توسعه شرکت‌های مپنا و اوتی‌سی و شرکت‌های زیرمجموعه آنها، جلوگیری از خروج ارز، صادرات تجهیز و قطعات حساس از جمله مواهبی است که در سایه نگرش برنامه‌ای و درازمدت به گنجینه افتخارات صنعت گاز وارد شده است.

واقعیت آن است برای آگاهی نسل جوان هر چقدر از سیر تکاملی که سربازان گاز به قیمت عمر خویش در طی چند دهه برای رمزگشایی از قطعات دستگاه‌های پیچیده و رساندن ایران به جایگاه هفتمین سازنده توربین در جهان طی کرده‌اند، بنویسیم و بگوییم، کم است.

خدای را شاکریم که چنین توفیقاتی را در فشارهای سخت تحریم که به ‌تصریح رهبر معظم انقلاب جهاد است نصیب متخصصان این کشور کرد تا تمام‌قد در خدمت مردم عزیز و شریف کشور باشند. به درگاه خداوند بزرگ به‌طور مضاعف باید شاکر باشم که به اینجانب فرصت تنفس و زیستن در جمع خبرگان متخصص و مشتاق کشور عزیزم ایران را عطا کرد. بی‌شک این جمع مشتاق قله‌هایی تازه را که در این صنعت عظیم هدف‌گذاری شده است بر پایه اعتمادبه‌نفس برآمده از این حرکت بزرگ و با توکل به خدا فتح خواهند کرد. ان‌شاءالله...

 رضا نوشادی

 مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران