صنعت نفت ایران به‌عنوان یکی از پایه‌های اقتصاد کشور، در طول بیش از چهار دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تحولات چشمگیری را تجربه کرده است. این صنعت نه‌تنها در تولید و صادرات نفت و گاز نقش کلیدی داشته، بلکه در مسیر توسعه فناوری، استقلال صنعتی و تأمین نیازهای انرژی کشور نیز گام‌های مؤثری برداشته است، اما در کنار این دستاوردها، چالش‌ها و کاستی‌هایی نیز وجود داشته که شناسایی و بررسی آنها می‌تواند چراغ راه آینده این صنعت باشد. شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی (شانا) در گفت‌وگو با جمعی از مدیران و متخصصان صنعت نفت پاسخ دو پرسش را جویا شد؛
۱- مهم‌ترین دستاورد صنعت نفت ایران در ۴۶ سال گذشته چه بوده است؟
۲- مهم‌ترین اقدامی که در این سال‌ها مغفول مانده، چه بوده است؟
بخش نخست گفت‌وگو با مدیران ارشد صنعت نفت در ادامه می‌آید:
حسن منتظر تربتی، معاون پیشین وزیر نفت در امور گاز؛ سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۰:
توسعه پارس جنوبی از دستاوردهای بسیار مهم صنعت نفت در ۴۵ سال گذشته است که در صورت نبود آن شرایط سختی بر کشور حاکم می‌شد. ارزش منطقه‌ای تولیدات آن سالانه بالغ بر ۸۰ میلیارد دلار است؛ از این رو توسعه گازرسانی و بهره‌مندی بیش از ۹۵ درصد جمعیت کشور از گاز طبیعی اگرچه به‌دلیل وابسته شدن بیش‌ازحد کشور به گاز، بعضاً مورد انتقاد قرار می‌گیرد، دستاورد بسیار حائز اهمیتی است و اگر توسعه گازرسانی در این حد انجام نشده بود، امروز با بحران‌های بیشتری در ناترازی روبه‌رو بودیم.
هم‌اکنون با وجود آنکه بیشتر ایام سال تمام دستگاه‌های حرارتی با گاز کار می‌کنند و سوخت مایع کمی مصرف می‌شود، از آلودگی هوا رنج می‌بریم، چنانچه مصرف سوخت پاک گاز توسعه نمی‌یافت و جایگزین سوخت مایع نمی‌شد، قطعاً در بخش آلودگی هوا شرایط سخت‌تر و بحرانی‌تر از امروز بود و عملاً هیچ نفتی نیز برای صادرات وجود نداشت. توسعه گسترده شبکه انتقال گاز نیز سبب شده هم گازرسانی به نحو مطلوب در کل کشور انجام شود و هم زیرساخت مطلوبی برای انجام مبادلات گازی با کشورهای همسایه به لحاظ واردات یا صادرات به‌وجود آید، اما هماهنگ نبودن توسعه تولید و مصرف گاز و عدم توفیق در بهینه‌سازی مصرف انرژی، نقد وارد به توسعه صنعت گاز است.
عدم موفقیت در بحث بهینه‌سازی مهم‌ترین کوتاهی در این سال‌ها بوده است که دلایل مختلفی هم دارد؛ بخشی از آن به متناسب نبودن قیمت داخلی حامل‌های انرژی ارتباط دارد، از آنجا که قیمت‌ها به‌درستی و در زمان‌های مناسب رشد نکرده، چالش اصلی در کشور به‌حساب می‌آید، زیرا از طرفی اقتصاد مردم کشش افزایش قیمت را ندارد و از سوی دیگر به‌دلیل منطقی نبودن قیمت، موضوعات بهینه‌سازی به شکل مناسب توسعه نیافته است. بخشی از دلایل غیربهینه بودن مصارف به عدم برخورداری از فناوری روز دنیا و بخشی از آن به متناسب نبودن قیمت فرآورده‌ها ارتباط دارد.
موضوع نامناسب بودن قیمت‌ها در این چند سال، کشور را به جایی رسانده است که با وجود اینکه نخستین کشور از لحاظ مجموع ذخایر نفت و گاز دنیا هستیم و گاز به‌صورت حداکثری تولید می‌شود، اما بحران ناترازی انرژی داریم، همچنین توجه نداشتن به توسعه تولید برق از انرژی‌های تجدیدپذیر از قبیل تولید برق با پنل‌های خورشیدی یا توربین‌های بادی را باید از دیگر موارد غفلت و کوتاهی برشمرد.
محسن قمصری، مدیر پیشین امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران؛ سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ :
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای صنعت نفت پس از انقلاب، خودباوری و استقلال در تمام ابعاد است، زیرا تا پیش از انقلاب بسیاری از امور صنعت نفت ازجمله تصمیم‌گیری‌ها، اجرا و حتی نظارت بر عملیات، به‌طور مستقیم از لندن هدایت می‌شد، پایانه‌های بزرگ نفتی ما کاملاً وابسته به دستورات و کنترل خارجی بودند اما پس از انقلاب، تمام این فرآیندها به‌طور کامل از سوی نیروهای داخلی و کارشناسان زحمتکش صنعت نفت انجام شد. این تغییر نشان‌دهنده عزم ملی برای قطع وابستگی و اثبات توانمندی‌های داخلی بود.
اگرچه کارهای بسیار بزرگی پس از انقلاب اسلامی در صنعت نفت انجام شد، یکی از مهم‌ترین اقدام‌هایی که می‌توانست انجام شود، اما آن‌طور که باید محقق نشد، سرمایه‌گذاری کافی در زیرساخت‌های صنعت نفت بود. بهسازی تأسیسات، مدرن‌سازی فناوری‌های تولید و روان‌سازی فرآیندها ازجمله اقدام‌هایی بود که می‌توانست بهره‌وری صنعت نفت را چند برابر کند، اما در این زمینه‌ها همچنان کمبودهایی داریم که باید جبران شود. امیدوارم با همت مسئولان و تلاش کارکنان زحمتکش صنعت نفت بتوانیم عقب‌ماندگی‌ها را جبران کنیم و به جایگاه شایسته‌تری در این حوزه برسیم. خودباوری و استقلال، کلید موفقیت ما بوده و خواهد بود.
غلامرضا منوچهری، معاون پیشین توسعه و مهندسی شرکت ملی نفت ایران؛ سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷:
شاخص‌ترین دستاورد صنعت نفت پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در حوزه تولید گاز و توسعه میدان‌های گازی بوده است. تا پیش از انقلاب، تولید گاز محدود به گازهای همراه بود، اما امروز با توسعه میدان‌های گازی به‌ویژه پارس جنوبی، روزانه بیش از یک میلیارد مترمکعب به تولید گاز کشور افزوده شده است. اگر فقط پارس جنوبی را در نظر بگیریم، از این میدان، روزانه بیش از ۸۰۰ میلیون متر مکعب گاز تولید می‌شود، همچنین به‌دنبال افزایش تولید گاز، توسعه صنعت پتروشیمی و رسیدن به ظرفیت اسمی ۹۰ میلیون تن، کاری بسیار ارزشمند بوده که البته به پشتوانه بهره‌گیری از منابع گازی محقق شده است.
با وجود توفیق‌هایی که در حوزه تولید گاز داشتیم، متأسفانه در بخش تولید نفت عملکرد مناسبی نداشتیم. فارغ از مشکلاتی همچون تحریم و نبود سرمایه‌گذاری مناسب، نوع نگرشی که از دیرباز در سطوح بالای دولتی نسبت به افزایش تولید نفت وجود داشت، ناقص بود و بیشتر با نگاه حفظ منابع نفتی برای آیندگان و پرهیز از افزایش تولید، به نوعی خود را از استخراج و بهره‌برداری حداکثری از منابع نفتی منع کردیم و به این ترتیب با قناعت پیشه کردن در حوزه افزایش تولید، عمده تلاش‌های خود را معطوف به نگهداشت تولید و مباحثی همچون تولید صیانتی کردیم. در واقع، هرچند نگهداشت تولید نیز مهم بوده و باید در دستورکار قرار می‌گرفت اما نباید به آن بسنده می‌کردیم و بهتر بود در زمینه افزایش تولید نیز برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری لازم انجام می‌شد.
«بوروکراسی وسیع و اداره شرکت ملی نفت به دولتی‌ترین شکل ممکن»، «بهره‌گیری نکردن از ظرفیت بخش خصوصی در توسعه میدان‌های نفتی و گازی»، «به حداقل رسیدن تعاملات بین‌المللی برای توسعه نفت در پی تحریم‌ها»، «چیره شدن نگاه سنتی و جذابیت نداشتن مدل‌های قراردادی برای مشارکت شرکت‌های داخلی و بین‌المللی برای توسعه صنعت نفت» ازجمله مواردی است که باید مورد بازنگری قرار گیرد.
باید در نظر داشت که اکنون حداقل ۱۰۰ میلیارد بشکه نفت قابل استحصال داریم که حتی با تولید ۶ میلیون بشکه نفت در روز (که اکنون زیر ۴ میلیون بشکه است) تا ۳۰ سال آینده حتی نیمی از این ذخایر را نیز برداشت نمی‌کنیم. به این ترتیب فرصت‌های ما به‌سرعت در حال از دست رفتن است و باید با برطرف کردن موانع موجود، از فناوری‌های روز برای بهره‌برداری از منابع نفتی استفاده کنیم.
علی کاردر، معاون سرمایه‌گذاری شرکت ملی نفت ایران؛ سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۵ و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران؛ سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷:
معتقدم در دوران ملی شدن صنعت نفت، حوزه اجرایی کاملاً به ایران منتقل نشد. در واقع تنها بخشی از قراردادها و نظارت بر آنها تحت کنترل ایران درآمد. این در حالی است که پس از انقلاب اسلامی، صنعت نفت به‌معنای واقعی کلمه ملی شد. در این دوره، تمام عملیات اجرایی، توسعه، بهره‌برداری، تولید و مهندسی به‌دست ایرانی‌ها افتاد که این خود افتخار بزرگی برای کشور است. ما توانستیم به‌طور مستقل و بدون وابستگی، نفت خود را مدیریت کنیم.
با وجود موفقیت‌های اولیه نتوانستیم این مسیر را با توسعه‌های فناورانه‌ای که از سوی شرکت‌های بین‌المللی پیشرفته ارائه می‌شد، ادامه دهیم. در نتیجه بخش مهمی از پیشرفت در فناوری و ارتقای توانمندی‌ها مغفول ماند. نیاز داشتیم در کنار حفظ استقلال، به‌صورت بلندمدت روی فناوری‌های پیشرفته دنیا سرمایه‌گذاری کنیم تا بتوانیم در بازار جهانی نقش پررنگ‌تری ایفا کنیم، اما متأسفانه این بخش به‌صورت سینوسی و ناپیوسته مدیریت شد و باعث شد در حوزه فناوری‌های پیشرفته کمبودهایی داشته باشیم.
از سوی دیگر، به‌دلیل تحریم‌ها و وابستگی به فناوری‌های پایه، ظرفیت‌های بالای تولید نفت که می‌تواند به ۸ میلیون بشکه در روز برسد، مورد بهره‌برداری کامل قرار نگرفته است. در طول این سال‌ها، تولید نفت ایران در حد ۴ میلیون بشکه در روز باقی ماند و این سبب کاهش نقش ما در بازار جهانی شد. اگر بتوانیم این ظرفیت‌ها را توسعه دهیم، حذف ایران از بازار جهانی برای دیگران بسیار پرهزینه‌تر می‌شود.
صفرعلی کرامتی، مدیر پیشین امور اوپک و روابط با مجامع انرژی وزارت نفت؛ سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲:
کشف، سرمایه‌گذاری و توسعه میدان گازی پارس جنوبی، با وجود مشکلات و محدودیت‌هایی که در دهه اخیر به‌دلیل تحریم‌های ایالات متحده آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران به‌وجود آمده است، می‌تواند یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین دستاوردهای صنعت نفت ایران پس از انقلاب اسلامی محسوب شود. این میدان گازی نقش حیاتی در تأمین انرژی کشور و رشد اقتصادی ایران دارد و تأثیرات گسترده‌ای بر توسعه زیرساخت‌های انرژی و افزایش درآمدهای ارزی کشور داشته است.
در مقابل یکی از مهم‌ترین ضعف‌ها و کاستی‌هایی که در صنعت نفت ایران پس از انقلاب اسلامی به چشم می‌خورد، نبود توجه کافی به بهسازی، نوسازی و توسعه صنعت پالایشگاهی کشور بوده است. این کم‌توجهی نه‌تنها به افزایش کمبود فرآورده‌های نفتی مورد نیاز جامعه منجر شده، بلکه مشکلات زیست‌محیطی قابل‌توجهی نیز به همراه داشته است. نبود سرمایه‌گذاری کافی افزون بر ایجاد چالش‌های اقتصادی، فشارهای مضاعفی بر محیط زیست کشور وارد کرده و لزوم اصلاح و توسعه این بخش از صنعت نفت را بیش‌ازپیش آشکار ساخته است.
نظر شما