پس از بحران اقتصادی سال های 9-2008 در حال حاضر بازار جهانی انرژی در درازمدت با دو مساله مهم یعنی محیط زیست و امنیت عرضه انرژی روبرو است. اگرچه در سال 2010 اقتصاد بیشتر کشورهای مصرف کننده نفت بویژه در منطقه OECD توانستند شرایط خود را بهبود بخشند اما چشم انداز آینده اقتصاد جهان هنوز در هاله ای از ابهام بسر می برد. پیش بینی ها نشان می دهد که تقاضای نفت خام در فاصله سالهای 2035-2009 به مقدار 99 میلیون بشکه در روز خواهد رسید در همین حال در سال 2035 تولید نفت 96 میلیون بشکه در روز پیش بینی شده است که در آن صورت بسیار ضرورت دارد تا با شناختی بیشتر از اوضاع و توزیع جغرافیایی ذخایر نفت جهان چگونگی تولید نفت از ذخایر مورد توجه قرار گیرد، زیرا در سال 2035 نفت خام همچنان مهم ترین منبع تامین انرژی جهان بوده بطوریکه حدود 30 درصد کل انرژی مصرفی جهان از طریق نفت خام تامین خواهد شد.

بیش از 80 درصد مناطق نفتی جهان در 2 خط کمربندی قرار گرفته اند. یک خط از آلاسکا به آلبرتا (کانادا) و به مرکز غربی آمریکا و از آنجا به کشورهای مکزیک و ونزوئلا ادامه پیدا می کند و دومین خط از شمال کشورهای مشترک المنافع به طرف جنوب و غرب سیبری، حوزه دریای خزر، خاورمیانه، آفریقای شمالی و دریای شمال در شمال غرب اروپا امتداد دارد.

در مجموع بین 14.3 تا 28.5 درصد از مناطق نفت خیز جهان به دوره اول زمین شناسی، 44.4 تا 54.5 درصد به دوره دوم زمین شناسی (Mesozoic) و 22 تا 31.2 درصد به دوره سوم زمین شناسی(Cenozoic) تعلق دارد. بعلاوه در جهان بیش از 600 حوزه رسوبی وجود دارد که از این تعداد فقط 200 حوزه ناشناخته و 200 حوزه تا حدودی شناسایی شده اند، از مجموع این حوزه ها تعداد 400 حوزه در نواحی خشکی و 200 حوزه دیگر زیر آبها و تا عمق 2000 متری زمین قرار دارند. بر اساس بانک اطلاعات میادینی که Robelius Fredrik در سال 2007 میلادی جمع آوری کرده است در مجموع 47500 میدان در جهان کشف شده است.

بین سالهای 1950 تا 1970 حجم ذخایر نفت جهان 12 برابر و طی سالهای 1970 تا 2009 به بیش از 2 برابر افزایش یافته است به عبارت دیگر ذخایر نفت جهان از 572 میلیارد بشکه در سال 1970 به 1333 میلیارد بشکه در سال 2009 افزایش یافت بطوریکه ذخایر اثبات شده نفت کشورهای اوپک (OPEC) بین سالهای 1979 تا 2009 به 2 برابر افزایش یافته و میزان ذخایر نفت کشورهای OECD و غیراوپک نیز طی سال های مذکور تقریبا ثابت مانده است. گزارش حاضر سعی دارد میزان ذخایر نفت مناطق مختلف جهان را با تاکید بر افزایش جهشی ذخایر نفت ونزوئلا در اوپک مورد بررسی قرار دهد.

 ذخایر اثبات شده نفت آمریکای شمالی
اولین چاه نفت در سال 1859 میلادی در پنسیلوانیای آمریکا حفر شد. بعلاوه بیش از دو سوم حفاری های جهان در خصوص منابع هیدروکربوری (نفت و گاز) در آمریکا و کانادا صورت گرفته است که فقط یک هفتم مناطق تولیدی نفت جهان را شامل می شود. اگر حفاری های انجام شده در آمریکای شمالی را با دیگر نقاط جهان مقایسه کنیم، در می یابیم که تعداد کمی از میادین نفت و گاز در جهان تا کنون کشف شده اند.

از طرفی به علت روند افزایش قیمت نفت از سال 1973 فعالیت های اکتشافی بین سال های 1973 تا 1983 حدود 50 درصد رشد داشت و موجب حفر بیش از 200 هزار حلقه چاه تولیدی در آمریکا طی این سال ها شد. بر اساس جدول شماره 2 ذخایر اثبات شده نفت آمریکای شمالی طی سال های 1989 تا 2009 رو به کاهش بوده است. در منطقه آمریکای شمالی کشور مکزیک کمترین و کانادا بیشترین ذخایر اثبات شده نفت را دارا هستند. این منطقه از جهان حدود 5/5 درصد از کل ذخایر نفت جهان را به خود اختصاص داده است. 

ذخایر اثبات شده نفت آمریکای جنوبی و مرکزی
بیشترین ذخایر اثبات شده نفت در این منطقه از جهان را کشور ونزوئلا با حدود 172.3 میلیارد بشکه در اختیار دارد. میزان ذخایر این کشور طی سالهای 1989 تا 2009 روند صعودی و از 59 میلیارد بشکه در سال 1989 به 76.6 میلیارد بشکه در سال 1999 و 172.3 میلیارد بشکه در سال 2009 افزایش یافته است. به عبارت دیگر ذخایر نفت خام این کشور در سال 2009 نسبت به سال 1989 به بیش از 3 برابر افزایش یافته که معادل 12.9 درصد ذخایر اثبات شده نفت جهان و 20 درصد ذخایر نفت کشورهای اوپک را به خود اختصاص داده است. بعد از ونزوئلا بیشترین ذخیره نفت را کشور برزیل دارد بطوریکه ذخایر این کشور از 2.8 میلیارد بشکه در سال 1989 به 12.9 میلیارد بشکه در سال 2009 افزایش داشته است که نسبت به سال 1989 به 5 برابر افزایش یافته است. در مجموع مناطق امریکای جنوبی و مرکزی معادل 14.9 درصد ذخایر اثبات شده نفت جهان را در سال 2009 به خود اختصاص داده است.

  ذخایر اثبات شده نفت اروپا و شوروی سابق
در مجموع تنها 1 درصد ذخایر نفت جهان در منطقه اروپا واقع شده اما در بین کشورهای این منطقه (بدون کشورهای مشترک المنافع)، بیشترین ذخایر نفت را در سال 2009 کشور نروژ با 7.1 میلیارد بشکه دارا بود. مهم ترین میادین نفتی این کشور در سال 1970 به نامهای Tor و Ekofisk واقع در جنوب دریای شمال (بخش نروژ) کشف و بهره برداری از آنها در سال 1971 آغاز شد. در سال 1974 میدان Statfjord واقع در دریای شمال کشف و بهره برداری از آن از سال 1979 آغاز شد.
اولین میدان نفتی این کشور در سال 1969 به نام Forties واقع در شرق دریا کشف شد و بهره برداری از آن در سال 1975 آغاز شد. در سال 1973 میدان دیگری به نام Pipe واقع در دریای مرکز دریای شمال کشف و بهره برداری از آن در سال 1976 آغاز شد. در سال 1971 میدان Brent واقع در شمال شرقی کشور اسکاتلند به وسیله Shell/Esso کشف و در سال 1976 بهره برداری از آن آغاز شد. این میدان ششمین میدان بزرگ نفتی انگلستان در بخش دریا محسوب می شود.
از حدود 47500 میدان نفتی در جهان حدود 1700 میدان متعلق به شوروی سابق است. روسیه دارای بیش از 90 میدان نفتی قابل توجه است که مهم ترین آنها در مناطق سیبری غربی قرار دارند. بیشترین ذخایر اثبات شده در بین کشورهای شوروی سابق را پس از روسیه، کشور قزاقستان داراست. بزرگترین میادین قزاقستان در خشکی عبارتند از Tengiz، Uzen، Karachaganak که نیمی از نفت تولیدی قزاقستان از این سه میدان بدست می آید. پس از قزاقستان، جمهوری آذربایجان سومین دارنده ذخایر نفت در بین کشورهای شوروی سابق است.

مهم ترین میادین نفتی این کشور عبارتند از Karabagly، Neftechala و در نواحی آبی عمیق دریای خزر میدان نفتی Guneshli است. روسیه با رتبه هفتم در جهان یکی از مهم ترین مناطق نفت خیز دنیا به شمار می آید. کشورهای قزاقستان و آذربایجان به ترتیب با 3 و 0.5 درصد در رتبه های بعدی در این منطقه از جهان قرار دارند. جدول شماره 3، نشان دهنده ذخایر اثبات شده نفت کشورهای اروپا و شوروی سابق است.

ذخایر اثبات شده نفت در خاورمیانه
ایران یکی از قدیمی ترین کشورهای نفت خیز جهان است و تاریخچه نفت آن از زمانی شروع شد که Loftus زمین شناس انگلیسی وجود نفت را در ایران در سال 1855 گزارش کرد. اولین اکتشاف میدان نفتی در بین کشورهای خلیج فارس میدان مسجدسلیمان در سال 1908 میلادی بود.

بعد از ایران کشورهای عراق در سال 1927، بحرین 1932، عربستان 1938، کویت 1938، قطر 1940، منطقه آزاد 1953، ابوظبی 1958 و دبی 1966 قرار دارند.

بر اساس منابع آماری ایران حدود 10.3 درصد ذخایر نفت جهان و 13 درصد ذخایر اوپک را به خود اختصاص داده که پس از عربستان سعودی، (20 درصد ذخایر نفت جهان و 25 درصد ذخایر نفت کشورهای اوپک) در رتبه دوم قرار دارد. یکی از مهم ترین میادین نفتی عربستان و جهان Ghawar می باشد که حدود 50 میلیارد بشکه ذخیره نهایی نفت دارد.

جدول شماره 4 نشان دهنده ذخایر نفت در کشورهای خاورمیانه است. بر اساس این جدول خاورمیانه بیش از 56 درصد کل ذخایر نفت جهان را به خود اختصاص داده است که به ترتیب کشورهای عربستان، ایران، عراق، کویت و امارات مقام های اول تا پنجم را دارند که پنج کشور فوق الذکر در مجموع حدود 54 درصد ذخایر نفت جهان را در اختیار دارند. 

 ذخایر اثبات شده نفت آفریقا
در میان کشورهای آفریقایی لیبی بیشترین ذخیره نفت را دارد. لیبی با داشتن 35 میدان نفتی، 3/3 درصد ذخایر نفت جهان را داراست و در بین کشورهای آفریقایی در رتبه اول قرار دارد.

نیجریه پس از لیبی از نظر ذخایر نفت مقام دوم را بین کشورهای افریقایی دارد. جدول شماره 5 نشان دهنده ذخایر اثبات شده نفت در کشورهای آفریقایی است. بر اساس این جدول ذخایر کشور آنگولا در طی سال های 2009 ـ 1989 حدود 6 برابر افزایش یافته است. ذخایر کل نفت منطقه آفریقا در طی سال های مذکور روند افزایشی داشته و در سال 2009 نسبت به سال 2008 تقریبا ثابت مانده است. بطوریکه در سال 2009، 9.6 درصد از ذخایر نفت جهان در این منطقه واقع شده است. 

ذخایر اثبات شده نفت آسیا- پاسیفیک
در بین کشورهای منطقه آسیا ـ پاسیفیک بیشترین میزان ذخایر نفت را کشور چین با 1/1 درصد در جهان دارا است. در سال 1949 میلادی در کشور چین فقط سه میدان نفتی و 2 میدان گازی کشف شده بود، ولی امروزه بیش از 334 میدان نفتی در این کشور کشف شده است که نشان دهنده موفقیت کشور چین در فعالیت های اکتشافی است.

بعد از چین کشور هند و مالزی با 0.4 درصد ذخایر نفت جهان بیشترین ذخیره نفتی را دارا می باشند که طی سال های 2008ـ1989 روند افزایشی نشان می دهد (تمام میادین نفت و گاز کشور مالزی در بخش آبی قرار دارند).
جدول شماره 6 نشان دهنده ذخایر اثبات شده نفت در آسیا ـ پاسیفیک است. بر اساس اطلاعات این جدول میزان ذخایر اثبات شده نفت کشورهای آسیا ـ پاسیفیک بین سال های 1989ـ2008 تا حدودی ثابت مانده است به طوریکه در سال 2009 این منطقه 3.2 درصد از ذخایر نفت جهان را به خود اختصاص داده است.

 
ذخایر اثبات شده نفت کشورهای OPEC، OECD، Non-OPEC
تاسیس اوپک در سال 1960 میلادی به وسیله کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا صورت گرفت. کشورهایی که بعدا به عضویت اوپک درآمدند عبارت بودند از قطر در سال 1961، لیبی 1962، امارات 1967، الجزایر 1969، نیجریه 1971، اکوادر 1973، گابن 1975 و آنگولا 2007.

کشور اکوادر در سال 1992 از عضویت خارج شد و پس از آن دوباره در سال 2007 به عضویت این سازمان درآمد کشور گابن نیز تا سال 1995 عضو اوپک بود. امروزه اوپک از 12 کشور تشکیل شده است که وظیفه آن از ابتدا جلوگیری از کاهش قیمت نفت، تعیین میزان تولید و کنترل طول عمر منابع نفتی و ... بوده است.
بر اساس اطلاعات جدول شماره 8 ذخایر نفت ونزوئلا از 80.01 میلیارد بشکه در سال 2005 به 211.17 میلیارد بشکه در سال 2009 رسیده است. به عبارت دیگر در طول سال های فوق ذخایر نفت ونزوئلا حدود 3 برابر افزایش یافته است و در تعدادی از کشورها مانند الجزایر، لیبی، نیجریه و ... مقدار ذخایرشان طی این سال ها تقریبا ثابت باقی مانده است. در مجموع ذخایر اثبات شده نفت کشورهای عضو اوپک بین سالهای 2009-2005 روند صعودی داشته است.

بعلاوه ذخایر اثبات شده نفت کشورهای عضو OECD که از بزرگ ترین مصرف کنندگان نفت محسوب می شوند و همچنین ذخایر کشورهای غیر اوپک نیز طی سالهای 2009-2005 ثابت مانده است و میزان ذخایر اثبات شده نفت جهان نیز در طی سالهای فوق حدودا بدون تغییر بوده است.

 همانطور که در جدول شماره 8 مشاهده می شود میزان ذخایر نفت ونزوئلا دارای جهش چشمگیری بوده است بطوریکه در سال 2008 میلادی ذخایر نفت ونزوئلا با جهشی غیرمنتظره به 172.2 میلیارد بشکه و در سال 2009 به مقدار 211 میلیارد بشکه اعلام شد. اما این جهش ناگهانی در حالی است که طی سال های گذشته هیچ گزارشی از کشف میادین جدید بزرگ و فوق بزرگ در ونزوئلا ارائه نشده است که توجیه گر این افزایش باشد؛ اما واضح است که دلیل این جهش وجود ذخایر نفت های غیرمتعارف در این کشور است که ونزوئلا این ذخایر را جزو ذخایر قابل استحصال و در زمره ذخایر متعارف نفت خام منظور و به اوپک گزارش کرده است. هم اکنون سازمان اوپک این افزایش حجم ذخایر را پذیرفته و کشور ونزوئلا به لحاظ ذخایر پس از عربستان در رتبه دوم اوپک قرار گرفته است. بر اساس آمار بولتن اوپک در سال 2009 ذخایر نفت ونزوئلا 211.17 میلیارد بشکه اعلام شده است که نسبت به سال 2008 افزایشی 39 میلیارد بشکه ای را نشان می دهد که از دلایل مهم آن وجود نفت های غیرمتعارف در این کشور است.

با توجه به حجم بسیار زیاد ذخایر نفت غیرمتعارف در جهان، آژانس بین المللی انرژی در سهم 20 درصدی نفت از سبد انرژی سال 2030 سهمی در حدود 9 درصد برای نفت های غیر متعارف پیش بینی کرده است. برای مثال ذخایر ماسه های نفتی آتاباسکا در آلبرتای کانادا و نفت فوق سنگین اورینوکو در ونزوئلا از مهم ترین آنها هستند. ماسه های نفتی آتاباسکا و اورینوکو در مجموع حدود 66 درصد ذخایر نفت غیرمتعارف جهان را دارا است. یکی از معیارهای تعیین سهمیه تولید کشورهای اوپک میزان ذخایر اثبات شده نفت هر یک از اعضا است و از این رو اکثر اعضای اوپک ذخایر خود را بیشتر اعلام می کنند. بر اساس گزارش نهادهای بین المللی انرژی میزان ذخایر اثبات شده نفت ونزوئلا از 19.5 میلیارد بشکه در سال 1980 به 54.5 میلیارد بشکه در سال 1985 و سپس از 99.4 میلیارد بشکه در سال 2007 به 211.17 میلیارد بشکه در سال 2009 افزایش شتابان یافت. در دبیرخانه اوپک ذخایر نفت سنگین متعارف ونزوئلا (با درجه API بیش از 14) همواره جزو ذخایر این کشور محسوب شده است اما تا کنون بر اساس عرف دبیرخانه، ذخایر نفت های غیرمتعارف (با درجه API کمتر از 10 و یا ماسه ها و شیل های نفتی) در ارقام ذخایر نفت کشورها منظور نمی شده است.  لذا این افزایش را می توان ناشی از تحول بازار نفت و بهره برداری از ذخایر فوق سنگین آن کشور و یا متاثر از اکتشافات جدید در آن کشور قلمداد نمود. پیش بینی می شود در صورت تجدیدنظر در سهمیه های تولید اوپک در آینده، این کشور سهمیه تولید بیشتری را مطالبه نماید.

نتیجه گیری
آخرین گزارش سالنامه آماری شرکت نفت بریتانیا (بی/پی) در سال 2010 ذخایر اثبات شده نفت جهان را در سال 2009 میلادی افزون بر 1333 میلیارد بشکه نشان می دهد. بر اساس تعریف رایج و استاندارد انجمن مهندسین نفت، ذخایر اثبات شده نفت به آن حجم از ذخایری اطلاق می شود که با اطلاعات زمین شناسی و مهندسی موجود و با در نظر گرفتن اطمینان قابل قبول، بتوان تحت شرایط موجود اقتصادی و عملیاتی آن را استخراج کرد.
به همین منظور ذخایر اثبات شده نفت در آمریکای شمالی در سال 2009 معادل 73.3 میلیارد بشکه بوده که 5/5 درصد از کل ذخایر نفت جهان را به خود اختصاص داده است. آمریکای مرکزی و جنوبی با ذخایری به میزان 199 میلیارد بشکه در سال 2009 حجمی بالغ بر 14.9 درصد مجموع ذخایر جهانی را شامل می شود. ذخایر نفتی اروپا و اوراسیا (اتحاد جماهیر شوروی پیشین) نیز معادل 137 میلیارد بشکه یعنی 10.3 درصد از ذخایر جهانی نفت و تقریبا برابر با کل ذخایر نفتی ایران می باشد.

خاورمیانه حجمی بالغ بر 754.2 میلیارد بشکه نفت ذخایر اثبات شده را در اختیار دارد که معادل 56.6 درصد ذخایر جهانی نفت را در بر می گیرد. با نگاهی به میزان ذخایر نفت در این منطقه می توان به اهمیت منطقه خاورمیانه و کشمکش ها و مسائل ژئوپولتیک در این منطقه پی برد.

ذخایر نفتی در آفریقا 127.7 میلیارد بشکه یعنی 9.6 درصد ذخایر جهان است و در نهایت سایر کشورهای آسیایی و کشورهای حوزه اقیانوس آرام نیز با داشتن 42.2 میلیارد بشکه نفت، 3.2 درصد از کل ذخایر جهانی نفت را به خود اختصاص داده اند.

نکته قابل توجه در میزان ذخایر جهانی نفت سهم کشورهای عضو اوپک (12 عضو) است که ذخایر نفتی موجود و شناخته شده قابل استحصال در این کشورها به1064.28  میلیارد بشکه می رسد که معادل حدود 59.6 درصد ذخایر جهانی نفت است.

جمهوری اسلامی ایران با داشتن 137.6 میلیارد بشکه در سال 2009، 10.3 درصد از ذخایر جهانی نفت را به خود اختصاص داده است. حجم نفت خام درجای ایران بیش از 560 میلیارد بشکه برآورد می شود که در مجموع ایران را در رتبه سوم ذخایر نفتی جهان قرار می دهد. ایران همچنین به عنوان یکی از اعضای بنیانگذار این سازمان نقش اساسی را در تصمیمات و فعالیت های اوپک ایفا می کند.

در رابطه با افزایش فوق العاده ذخایر نفتی ونزوئلا این نکته حائز اهمیت است که ذخایر نفتی جهان به دو دسته ذخایر نفت متعارف و غیر متعارف تقسیم می شوند و ونزوئلا علاوه بر دارا بودن حجم قابل ملاحظه ای ذخایر نفت متعارف دارای ذخایر عظیمی از نفت غیرمتعارف است. بطور کلی تا کنون به ظرفیت های نفت های غیرمتعارف (ماسه های نفتی، شیل های نفتی و نفت های سنگین) اهمیت قابل توجهی داده نمی شد هر چند که استخراج این نوع نفت بسیار پرهزینه است با این حال در شرایطی که قیمت نفت بشکه ای بیش از 70 دلار باشد استفاده از این نوع نفت خام ها در مجموع مقرون به صرفه خواهد بود. در همین حال ونزوئلا ذخایر غیر متعارف خود را بیش از 800 میلیارد بشکه اعلام کرده است که هنوز در گزارش اوپک نیامده است.

در این صورت از نظر حجم ذخایر نفتی ونزوئلا در مقام اول، عربستان در رتبه دوم و ایران در رتبه سوم اوپک قرار خواهند گرفت و در صورت افزایش بیشتر قیمت ها ونزوئلا پتانسیل قابل توجهی را در این زمینه دارد و همچنین انتظار می رود کشور کانادا با داشتن هزاران میلیارد بشکه نفت غیرمتعارف به قدرت اول جهان (به لحاظ ذخایر) بدل شود.

مونا گلچین پور؛ معاونت برنامه ریزی و نظارت بر منابع هیدروکربوری