به طور کلی زنجیره ارزش پتروشیمی طیف وسیعی از مواد شامل حدود 3000 ماده متفاوت را در بر می‌گیرد که حدود 1200 ماده آن در کشور کاربرد داشته و برای بیش از 400 ماده این زنجیره به شرط تأمین فناوری میتوان بازار صادراتی یافت. مجموع بازار زنجیره ارزش صنعت پتروشمی در جهان، سالانه بیش از 1850 میلیارد دلار است که برآورد مربوط به فناوریهای آن نیز در حدود 400 میلیارد دلار میشود که در قالب فروش لیسانس، دستگاهها و تجهیزات و خدمات مرتبط با آن است.

ظرفیت اسمی تولید محصولات پتروشیمی در ایران که در ابتدای برنامه سوم توسعه معادل 14.2 میلیون تن بوده است، با سرمایه ­ گذاری و توسعه تولید و با بهره برداری از طرح های در دست اجرا و پیش بینی شده برنامه های چهارم و پنجم توسعه، تا پایان سال 1394 می بایست به حدود 100 میلیون تن برسد.

بیژن زنگنه در مصاحبه با نشریه فایننشال تایمز از جمله برنامه های فعلی صنعت نفت را توسعه صنایع پتروشیمی و افزایش محصولات آن عنوان کرد و گفت: زمانی که من فعالیت در این بخش را در سال 1997 میلادی آغاز کردم، ارزش مجموع تولیدات پتروشیمی ایران یک میلیارد دلار بود اما هم اکنون پس از گذشت این سال ها و بهره برداری از پروژه های جدید، مجموع ارزش تولیدات پتروشیمی به ٢١ میلیارد رسیده است و در نظر داریم که این میزان را به بیش از ٤٠ میلیارد دلار برسانیم.

وی خاطرنشان کرد: تحقق این هدف به ٧٠ میلیارد دلار سرمایه گذاری نیاز دارد. همچنین برای توسعه بخش پتروشیمی ایران به لیسانس های فنی (licenses) ، تجهیزات، اعتبار لازم، مدیریت، فناوری و سرمایه های خارجی نیاز داریم.

وزیر نفت تاکید کرد: بخش های مختلف صنعت پتروشیمی ایران به روی سرمایه گذاران خارجی باز است و هیچ محدودیتی برای سرمایه گذاری مستقیم سرمایه گذاران در پروژه های پتروشیمی و پالایشگاهی ایران وجود ندارد.

با نگاهی اجمالی به طرح های دردست اجرا، پیش بینی شده و آتی شرکت ملی صنایع پتروشیمی به منظور دستیابی به افزایش ظرفیت اسمی تا مرز 100 میلیون تن در پایان برنامه پنجم توسعه مشخص است که اکثر افزایش ظرفیت و به عبارت بهتر تمام افزایش ظرفیت اسمی تولید بر روی محصولات پایه و اصلی پتروشیمی از جمله: اتیلن و پروپیلن، متانول، اوره و آمونیاک، آروماتیک ها و مشتقات اولیه ای همچون پلی الفین ها، انواع پلیمرها و مواد واسطه معطوف گشته است.

از میزان تولید کنونی محصولات پتروشیمی در مجتمع­های تولیدی کشور حدود 15 میلیون تن تحت لیسانس کشور آلمان است. کشور آلمان در واقع با سهم 35 درصدی در تولید محصولات پتروشیمی مجتمع های تولیدی کشور بیشترین سهم را در این حوزه دارد. پس از آلمان، انگلیس با 18 درصد، فرانسه با 12 درصد و هلند با 11 درصد در رتبه های بعدی قرار دارند.

برابر آخرین گزارشهای منتشره، در طرح های آتی تولید محصولات پتروشیمی کشور نیز کشور آلمان با سهم 15 درصدی بیشترین سهم لیسانس را در این حوزه دارد. برابر نمودار 1، پس از آلمان، هلند با 9 درصد و سوییس با 9 درصد در رتبه بعدی قرار دارند. در این حوزه 44 درصد از طرح های آتی تولید محصولات پتروشیمی در مرحله انتخاب لیسانسور هستند و یا انتخاب لیسانسور صورت گرفته که آمار آن در آتی منتشر خواهد شد.

نمودار 1 : میزان وابستگی واحدهای آتی پتروشیمی کشور به فناوری خارجی

در مجموع ظرفیت های کنونی و آتی تولید محصولات پتروشیمی در مجتمع ها، کشور آلمان با حدود سهم 26 درصدی در مجموع کل واحد های آتی و فعلی پتروشیمی بیشترین سهم را در این حوزه دارد. پس از آلمان، انگلیس و هلند هر کدام با 10 درصد و فرانسه با 9 درصد در رده های بعدی قرار دارند.

نمودار 2 : میزان وابستگی واحدهای فعلی و آتی پتروشیمی کشور به فناوری خارجی

با توجه به بررسی های انجام شده در این بخش مشخص است که حوزه فناوری در صنعت پتروشیمی به طور کامل به کشورهای خارجی وابسته است. در این بخش میزان وابستگی به کشورهایی چون آلمان، انگلیس، هلند و فرانسه بیشتر از سایر کشورها است. به طوری که بیش از نیمی از محصولات تولیدی کشور تا سال 1393 به این 4 کشور وابسته است.

البته این آمار به جز طرح­هایی هستند که در حال انتخاب لیسانسور است که قاعدتاً با توجه به پیشرو بودن این کشورها در این حوزه، فناوری مابقی تولیدات این صنعت در سال های آتی نیز که در حدود 22 درصد است توسط همین کشورها تأمین خواهد شد. لذا برنامه ریزی جهت وارد شدن کشور در این حوزه امری لازم و ضروری است که متأسفانه از شروع احداث واحدهای پتروشیمی در کشور، این امر نادیده گرفته شده است.

همچنین باید توجه داشت در حوزه پایین دست پتروشیمی که عمدتاً وابسته به دستگاهها و ماشینآلات است، کشورهای آلمان و ایتالیا و در مرحله بعد چین و تایون از عمده تأمین کنندگان فناوری و دانش فنی هستند و علاوه بر این نباید جایگاه صنایع با فناوری بالا و نقش نانو فناوری در ارتقای مواد اولیه و محصولات زنجیره پتروشیمی را فراموش کنیم.

بر اساس برنامه ریزهای صورت گرفته برای توسعه صنعت پتروشیمی تا افق 1404 و تا سال 1393 فناوریهای زیر مورد نیاز است که برنامهریزی برای توسعه و تجاریسازی بومی برخی از آنها در دست جریان است:
متانول، اوره، آمونیاک، الفین، DME، P.D.H، MEG، GTL، ایزوسیانت ها، پلی اتیلن ها، پلی پروپیلن، پلی استایرن، آروماتیک ها، T.P.O ها، پلیمرهای هوشمند، دستگاهها و تجهیزات دوار، کاتالیستهای همگن و ناهمگن، افزودنیهای پلیمری، مخازن و راکتورهای تحت فشار، مبدلهای ترکیبی، راکتورهای Electro polishing، انواع لوله ها، انواع پمپ ها و بسیاری از دانش فنیها و فناوریها که باید بر اساس درخت فناوری زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی مورد بررسی و برنامهریزی قرار گیرند.
نکته پایانی آنکه، ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨـﻲ ﺣـﺪﻭﺩ 70 ﻣﻴﻠﻴـﺎﺭﺩ ﺩﻻﺭ ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪ ﮔﺬﺍﺭﻱ ﺩﺭ ﺑﺨﺶ پتروشیمی، ﻳـﻚ ﺳﻴﺴـﺘﻢ ﺑﺎﻧﻜـﻲ ﻭ ﻣﺎﻟـﻲ ﭘﻮﻳﺎ ﻳﺎ ﻣﻬﻨﺪﺳـﻲ ﻣﺎﻟـﻲ ﻭ ﭘﻮﻟﻲ ﻣﺪﺭﻥ ﺭﺍ ﻣﻲ ﻃﻠﺒـﺪ ﻛﻪ بتواند ﺍﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺭﺍ ﻣﺪﻳﺮﻳـﺖ ﻭ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻛﻨﺪ ﻭ ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺍﻳﻦ ﺭﻭﻳﻜـﺮﺩ ﻣﺴـﺘﻠﺰﻡ ﺭﻓﻊ ﻣﻮﺍﻧـﻊ ﻗﺎﻧﻮﻧـﻲ ﻭ ﺍﺻﻼﺡ ﻗﺮﺍﺭﺩﺍﺩﻫﺎ و رفع تحریم ها است.

همچنین، باید دقت کنیم که اکثر فناوری های مورد استفاده در صنعت پتروشیمی، دارای منشاء آمریکایی و اروپایی هستند و این چیزی نیست که به سادگی بتوان از آن گذشت و عدم اطلاع رسانی آن، منجر به تصمیم گیریهای احتمالی ناصحیح و خسارتهای سنگین در آینده نه چندان دور از سوی سیاستگذاران حوزه صنعت خواهد شد.