ایران و همسایه های آن، درمجموع بیش از 70 درصد از کل ذخایر گاز طبیعی جهان را در اختیار دارند، از طرفی، ایران، روسیه، قطر و ترکمنستان به ترتیب چهار دارنده بزرگ گاز در جهان هستند.

با این حال، در عمل کشورهای همسایه ایران، به جز چند استثنا، تعامل چندانی در صنعت گاز ندارند و بی توجه به فرصتهای همکاری، بیشتر به عنوان رقیب در مقابل هم صف کشیده اند.

همه همسایه های آبی ایران - چه در شمال و چه در جنوب - ذخایر چشم افسای گازی دارند و از طرفی همه همسایه های زمینی ایران در شرق و غرب نیازمند گاز و برق هستند. به نظر می رسد، چه در حوزه صادرات گاز و چه حوزه برق، ایران می تواند به عنوان هاب در منطقه عمل کند، اما در عمل ایران تنها نقش واردکننده یا صادرکننده محدود گاز و برق را در منطقه داراست.

با توجه به وجود بازارهای مشترک گاز برای کشورهای همسایه ایران، احتمالا در سالهای پیش رو شاهد رقابت سختی میان کشورهای منطقه برای بالا بردن سهم خود از بازارهای جهانی گاز خواهیم بود، اما گزینه هایی برای همکاری در این حوزه نیز وجود دارد.

حوزه خزر

پنج کشور حاشیه دریای خزر (ایران، روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان) مجموعا 85 تریلیون متر مکعب ذخایر گازی اثبات شده دارند که 45 درصد از کل ذخایر گازی متعارف جهان است.

هم اکنون روسیه قرارداد صادرات 38 میلیارد مترمکعب گاز را به چین دارد و در نظر دارد تا سال 2035 کل صادرات خود را به منطقه ی آسیا ـ اقیانوسیه به رقم 130 میلیارد مترمکعب در سال برساند.

نگاهی به صنعت گاز کشورهای حاشیه خزر (میلیارد متر مکعب)

تولید گاز کشورهای حوزه خزر در سال 2014* بر اساس آمار شرکت بی پی در سال 2013** و صادرات خالص گاز آنها در سال 2014 (با احتساب گاز مایع) به شرح جدول زیر بوده است:

** بدون در نظر گرفتن اتلاف گاز در مشعلها یا گاز تزریقی به میادین نفتی.

در این میان، صادرات گاز آذربایجان به روسیه طی سال 2014 بیشتر از 1.1 میلیارد مترمکعب کاهش یافت. روسیه در این سال 10.5 میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان را دریافت کرده بود که امسال تنها قصد واردات 4 میلیارد مترمکعب گاز را از این کشور دارد. از طرفی، صادرات گاز ترکمنستان به ایران برخلاف قرارداد صادرات 14 میلیارد متر مکعب، در سال گذشته تنها 7.5 میلیارد متر مکعب بوده است.

آنچه که آمارها نشان می دهد، کشورهای ساحلی دریای خزر برای تامین امنیت انرژی خود، چاره ای جز نگاه به بازارهای اروپا و چین ندارند.

نگاه به شرق و غرب

بازار اروپا فعلا تا سال 2019 برای هیچیک از کشورهای ساحلی خزر به غیر از روسیه بازار گاز به حساب نمی آید. هنوز ترکمنستان نیز برای صادرات گاز از طریق پروژه خط لوله ترانس خزر مردد است و بیشتر بر بازارهای شرقی تمرکز کرده است. در این میان، صادرات گاز روسیه به اروپا پارسال بیش از 14.3 میلیارد متر مکعب کاهش یافته است و اروپا در نظر دارد تا سال 2020 وابستگی خود را به گاز روسیه تا 25 درصد کاهش دهد.

اما چین پارسال واردات گاز را از ترکمنستان و قزاقستان به ترتیب 5.8 درصد و 159 درصد افزایش داده است. این کشور که تا سال 2000 تنها سالانه 25 میلیارد مترمکعب گاز مصرف می کرد، هم اکنون مصرف گاز را به بالای 180 میلیارد مترمکعب رسانده و تا سالهای 2020 و 2030 انتظار می رود که مصرف گاز چین به 420 و 555 میلیارد مترمکعب بالغ شود.

ترکمنستان باوجود کاهش 6 میلیارد مترمکعبی برنامه ریزی شده امسال تحویل گاز به روسیه، در مجموع می خواهد صادرات گاز خود را به 48 میلیارد مترمکعب افزایش دهد. به عبارتی، انتظار می رود که صادرات گاز ترکمنستان به چین امسال دست کم با 8 میلیارد مترمکعب افزایش به 34 میلیارد مترمکعب بالغ شود.

ترکمنستان همچنین در نظر دارد امسال حدود 36 میلیارد مترمکعب مصرف داخلی گاز داشته باشد. این رقم در آمارهای شرکت «بی پی» برای سال 2013 کمی بیش از 22 میلیارد مترمکعب برآورد شده بود. احتمالا ترکمنستان مصرف داخلی گاز را در خدمت افزایش هر چه بیشتر تولید برق و صادرات آن در نظر گرفته است.

در این میان، ترکمنستان برای تامین گاز همسایه های شرقی ایران در حال رقابت با تهران است و گفتگوها پیرامون احداث خط لوله گازی ترکمنستان-افغانستان-پاکستان-هند در جریان است. پاکستان قرار بود از دو ماه پیش براساس قراردادی که با ایران امضا کرده بود، گاز ایران را وارد کند، اما تاکنون هیچ اقدامی برای ساخت خط لوله گاز انجام نداده است.

از طرفی، روسیه و ایران به شدت مخالف احداث خط لوله ترانس خزر برای صادرات گاز ترکمنستان به اروپا هستند.

ترکمنستان در نظر دارد تا سال 2030 تولید گاز خود را به 230 میلیارد مترمکعب برساند. در حالی که کل حجم گاز تحویلی چین از ترکمنستان بر اساس قراردادهای موجود تا سال 2020 تنها 65 میلیارد مترمکعب است. چین کلا در نظر دارد که 85 میلیارد مترمکعب گاز از کشورهای آسیای میانه دریافت کند.

عشق آباد به شدت نیازمند برنامه ریزی برای تنوع بخشی به بازارهای صادرات گاز خود است، زیرا انتظار نمی رود ایران و روسیه گاز بیشتری از این کشور وارد کنند.

در خود ایران نیز برنامه ریزی شده است که تولید گاز کشور تا سال 2018 به 365 میلیارد مترمکعب برسد و تا سال 2022 صادرات گاز کشور به 80 میلیارد مترمکعب در سال بالغ شود.

در سند چشم انداز ایران، صادرات گاز به اروپا نیز در نظر گرفته شده است. ایران فعلا تعهد صادرات سالانه 52 میلیارد مکترمکعب گاز را در قالب امضای تفاهمنامه و قرارداد به عراق، عمان، پاکستان و ترکیه دارد.

در این میان، آذربایجان نیز در نظر دارد تا 5 سال آینده صادرات 16 میلیارد مترمکعب گاز اضافی به ترکیه و اروپا را عملیاتی کند و در این میان، گاز روسیه و ایران عملا رقیبی برای دولت باکوست.

البته اروپا در نظر دارد که واردات گاز را از روسیه تا سال 2020 حدود 25 درصد (45 میلیارد مترمکعب) کاهش دهد تا از میزان وابستگی خود به گاز روسیه که فعلا 27 درصد است، بکاهد. اگر چنین ایده ای عملیاتی شود، فضای بازتری برای چشم انداز صادرات گاز آذربایجان و ایران به اروپا ایجاد می شود.

گزینه تبدیل گاز به برق

با توجه به آنچه گفته شد، دوری جستن از رقابت سخت میان ایران و همسایه های این کشور بر سر بالا بردن سهم خود در صادرات گاز تقریبا غیر ممکن است، اما موضوع تبدیل گاز به برق و صادرات آن گزینه ای است که در سالهای گذشته مورد توجه ایران و همسایه های شمالی خود واقع شد، اما بعدها به فراموشی سپرده شد.

ایران پارسال 3718 میلیون کیلووات ساعت واردات برق داشت که بیش از 67 درصد آن صادرات برق ترکمنستان به این کشور بود.

دسامبر سال 2008 کشورهای عضو اکو، شامل همه کشورهای آسیای مرکزی، ایران، افغانستان، پاکستان، ترکیه و آذربایجان توافق کردند که موضوع تبدیل بخشی از گاز تولیدی خود به برق و ایجاد یک شبکه منطقه ای برق برای صادرات به عراق، اروپا و سوریه را مدنظر قرار دهند. اما این گزینه بعدها به فراموشی سپرده شد.

الان ترکمنستان و ایران به صورت جداگانه برنامه ای جدی برای افزایش تولید برق دارند. ترکمنستان پارسال تولید برق خود را حدود 12 درصد افزایش داد. این کشور 2.8 میلیارد کیلووات ساعت صادرات برق دارد، اما براساس برنامه ای که برای سالهای 2013 تا 2020 در نظر گرفته شده است، عشق آباد در نظر دارد 14 نیروگاه برقی جدید احداث کند و تولید برق خود را به 27.4 میلیارد کیلووات ساعت افزایش دهد.

خود ایران نیز که سالانه صادرات خالص برقش به حدود 8 میلیارد کیلووات ساعت می رسد، در نظر دارد تا سال 2019 با تخصیص 6 میلیارد مترمکعب گاز بیشتر، ظرفیت صادرات 5 هزار مگاوات برق اضافی را ایجاد کند.

ایران هم اکنون بیش از 70 هزار مگاوات ظرفیت تولید برق (معادل 263 میلیارد کیلووات ساعت انرژی الکتریسته) دارد.

خود آذربایجان نیز ظرفیت صادرات بیش از 2 میلیارد کیلووات ساعت انرژی برقی را دارد.

با توجه به این که عراق و ترکیه به ترتیب 68 درصد و 20 درصد در صادرات برق ایران سهم دارند، ایجاد یک شبکه منطقه ای برای صادرات برق آذربایجان به این کشورها از طریق ایران می تواند چشم انداز بسیار خوبی داشته باشد.

در شرق ایران، افغانستان و پاکستان نیز روی هم رفته 10 درصد از بازار صادرات برق ایران را تشکیل می دهند و ترکمنستان می تواند از طریق ایران سهم بیشتری در بازارهای یادشده داشته باشد.

هم اکنون عشق آباد حدود 250 مگاوات برق به افغانستان تحویل می دهد.

این یادداشت منحصراً برای شبکه‌ی اطلاع‌رسانی نفت و انرژی(شانا) نوشته شده است.