در حالی که طبق برآوردها هم‎اکنون تولید اوپک بیش از 34 میلیون بشکه در روز است، این برنامه سهمیه‌بندی کاهش مازاد تولید هدف‌گذاری شده در دو ماه گذشته موضوع مذاکرات دو‌جانبه و چند‌جانبه مقام‎های کشورهای اوپک بوده اما در ظاهر تاکنون نتیجه قطعی از این مذاکرات تا پیش از نشست وزیران اوپک به دست نیامده است.

اما آنچه که بر اساس تصورات انتظارش می رفت در این نشست، با توجه به موضوع آن، که بدون شک بر بازارها و قیمت نفت اثر گذاشته و آزمونی بر توانایی اوپک بر لبه بر اختلاف‌های درونی برای رسیدن به یک تصمیم متفق‌القول بود و برآورد تلاش‎های ایران هم برای افزایش تولید خود به سرانجام رسید.

آنچه که در این میان مهم است و در پی توافق‎های وین در میان تحلیل‎های مثبت و امیدوارکننده گم شد و به آن کمتر پرداخته شد بحث داغ این روزهای مازاد تولید اوپک آن هم در شرایطی که، آژانس بین المللی انرژی پیش‎تر رشد تقاضای نفت در سال 2016 را یک میلیون و 300 هزار بشکه در روز پیش بینی کرده بود که نسبت به یک میلیون و 600 هزار بشکه در روز سال 2015 افت قابل توجهی داشته است اما در پیش بینی کنونی این رقم به یک میلیون و 200 هزار بشکه کاهش یافته است.

پیش از آغاز برگزاری نشست مجمع بین المللی انرژی در الجزایر، رئیس آژانس بین المللی انرژی در گفت‎وگو با شبکه خبری بلومبرگ نسبت به احتمال تداوم مازاد عرضه موجود نفت در بازار جهانی هشدار داد؛ وی در این مصاحبه تاکید کرده بود که تقاضای نفت در جهان کمتر از میزان مورد انتظار بوده است.

در نتیجه نشست اخیر وزیران نفت و انرژی اوپک  افزون بر اعضای دیگر، برای ایران (به عنوان عضو مهم دیگر اوپک) حساسیتی به مراتب بیشتر داشت، زیرا شکست نشست به معنی سقوط بیشتر قیمت نفت و مشکلات مربوط به کسری بودجه عمرانی کشور از یکسو و چالش احتمالی موضع ایران مبنی بر اعاده سهم منصفانه ایران از بازارهای نفت می بود که هنوز پس از لغو تحریم‌ها حاصل نشده است اما حال که ایران به مواضع خود در این خصوص دست یافته می توان آن را به مثابه یک پیروزی کامل بدانیم؟ آیا کاهش سقف تولید اوپک و همزمان با آن افزایش تولید ایران لطمه ای به بازار جهانی و در پی آن بازار داخلی نمی زند؟ آیا به‌طور کلی هم اکنون بازار نفت باوجود نا‌اطمینانی‌های فزاینده با تقاضای جهانی درحال افزایش روبه‌رو‌ نیست؟ و ازسوی دیگر وضع روابط بین‌المللی با نتیجه غیر‌مترقبه انتخابات آمریکا تغییر کرده و هم چنین روابط پیچیده اعضای اوپک به‌ویژه رقابت‌های سیاسی عربستان در منطقه را با ایران بغرنج کرده است پس باید برای هر گونه وضعی که غیر از افزایش قیمت نفت باشد کشور را آماده کرد، شاید چنین شرایطی به دور از ذهن و تحلیل باشد چرا که در گزارشی که در هفته‌نامه معتبر پترولیوم اینتلیجنس ویکلی (Petroleum Intelligence Weekly, 21 November 2016) درباره این موضوع منتشر شده، مازاد جهانی عرضه نفت در اکتبر 2016 (ماه قبل)‌ را متجاوز از 2.5 میلیون بشکه در روز دانسته است؛ بنابراین حتی کاهش تولید اوپک به 32.5 میلیون بشکه ممکن است کفایت نکند.

این در صورتی است که وضع بدتری را می توان متصور بود و آن هم ارقامی است که کشورهای اوپک پیش از نشست 171 به دبیرخانه فرستاده‌اند ملاک باشد تولید کل اوپک به حدود 35 میلیون بشکه می‌رسد، در این صورت عرضه جهانی نفت در سه ماه چهارم سال 2016 از سقف 105 میلیون بشکه در روز عبور کرده است.

حال با توجه به برآورد تقاضای نفت که فصل چهارم به حدود 97 میلیون بشکه برآورد می‌شود ملاحظه می‌شود تفاوت معنادار وجود دارد که با تولید اوپک در سطح 33.90 حدود 2 میلیون بشکه مازاد عرضه نفت وجود دارد. حتی با توجه به کاهش تولید اوپک آیا اوپک تولید خود را در سطح مشابه سال جاری ادامه خواهد داد ؟ که می‌تواند به استمرار مازاد عرضه نفت در سال آینده منجر شود. حتی اگر پیش‌بینی‌های آژانس بین المللی انرژی و اوپک در نظر گرفته شود بازهم مازاد عرضه نفت قابل توجه است.

برآورد‌های هر دو سازمان که در گزارش‌های ماهانه این سازمان‌ها در ماه نوامبر 2016 آمده است، حاکی از بالا بودن مازاد تولید در سال آینده با فرض عدم اقدام اوپک است. منتها این مازاد در برآورد آژانس بین المللی انرژی در فصل اول سال آینده 850 بشکه در روز و در فصل دوم سال آینده حدود 850 هزار بشکه در روز و در برآورد دبیرخانه اوپک در سه ماه اول سال آینده میلادی حدود 2.37 و در سه ماه دوم 1.81 میلیون بشکه در روز خواهد بود. ملاحظه می‌شود که برآورد هفته نامه پترولیوم اینتلیجنس ویکلی به برآورد اوپک نزدیک‌تر است. ما در این بررسی برآوردهای دبیرخانه اوپک را ملاک قرار می‌دهیم، هر چند توجه به ارقام دیگر برآوردها نیز مفید است.

از دیگر سو هم اکنون و بر اساس گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا (‌EIA) ظرفیت مازاد تولید کل اوپک (که به‎طور معمول بیشترین بخش آن متعلق به عربستان بوده است)‌ به 1.5 میلیون بشکه در روز کاهش یافته است که با در نظر گرفتن مازاد ظرفیت تولید دیگر کشورهای اوپک مانند ایران، لیبی، نیجریه و... به‌نظر نمی‌رسد مازاد ظرفیت تولید عربستان حتی به یک میلیون بشکه در روز برسد. هم اکنون مجموع مازاد ظرفیت تولید (Spare capacity) اوپک حدود 1.5 میلیون بشکه است که از میانگین 10 ساله 2005 تا 2015 یعنی 2.3 میلیون بشکه کمتر است.

حتی اگر یک میلیون بشکه از ظرفیت مازاد اوپک را متعلق به عربستان بدانیم (لیبی و برخی دیگر از کشورهای عضو نیز هم اکنون به دلایل مختلف دارای مازاد بالقوه ظرفیت تولید هستند که اگر آنها را در نظر بگیریم، ظرفیت مازاد عربستان حتی می‌تواند کمتر از یک میلیون بشکه باشد) که برای استمرار تولیدی در سطح 10 میلیون بشکه در روز نگهداری این سطح از ظرفیت مازاد تولید ضروری است، معلوم می‌شود که تهدیدهای آن کشور برای افزایش تولید خود در صورت عدم توافق اوپک نمی‌تواند جدی باشد. قرار دادن این اطلاعات در کنار اطلاعات مربوط به کاهش سرمایه‌گذاری‌های آرامکو برای اجرای پروژه‌های بالادستی، افزایش ظرفیت تولید در سه سال اخیر و نیز کاهش درآمد و کسری بودجه عربستان دلالت بر آن دارد که ممکن است آن کشور حتی در کوتاه‌مدت، یعنی یکی دو سال آینده، نیز قادر به افزایش ظرفیت تولید خود نباشد زیرا برآورد شده است که دولت عربستان برای اجرای پروژه‌های نیمه‌تمام به قیمت نفت حداقل 60 دلار برای هر بشکه نیاز دارد. در این صورت تلاش عربستان بر حفظ تولید خود در سطح کنونی و نیز حفظ انبارهای نفت خود در حد میانگین سال‌های اخیر خواهد بود.

با این حال همان‌طور که در مقدمه هم بحث شد سوالی که پیش می‌آید این است که آیا نتیجه نشست اخیر در کل به سود ایران بوده؟ و آیا این نتایج ثبات و پایداری لازمه را در پی خواهد داشت؟ با توجه به نکاتی که در بالا مرور شد در کنار همه اتفاق‎های خوب چهارشنبه نفتی امکان بی ثباتی احتمالی قیمت‌های نفت را هم باید در نظر داشت، لازم است ایران موضع حساب شده‌ای در قبال سیاست‏‎های آینده اقتصادی اوپک در نشست صد و هفتاد و دوم اتخاذ کند موضعی که نخست برای حمایت عملی اوپک بوده است و دوم به‎حق بودن مواضع دو سال گذشته ایران را نشان دهد.

سرانجام برای حفظ شرایط موفقیت آمیز کنونی در کنفرانس 171 باید در کنفرانس آینده بر دو محور اساسی مانور داد نخست همچون کنفرانس صد و هفتاد و یکم می‌توان مسوولیت بیشتری برای کشورهایی در نظر گرفت که برای عدم ثبات بازار نفت را به واسطه سیاست هایشان در پی داشته اند که یکی از مصداق‎های بارز آن خود ایران است، دوم باید پیشنهاد مستثنی شدن ایران از طرح کاهش تولید که در نشست صد و هفتاد و یکم مطرح و عملی شد را ادامه داد و با این توجه شاید وضع کنونی اقتصادی و صنعت نفت عربستان و عراق به احتمال قوی ناگزیر از کنار آمدن با ایران در آینده هم باشند و در نتیجه تداوم شرایط کنونی کاهش تولید خود بدون کاهش تولید نفت ایران را پی بگیرند به‌شرطی که ایران هم تلاش‎های دیپلماتیک و اقتصادی را با قدرت هر چه بیشتری در جهت همکاری با دیگر اعضا در پی بگیرد این موضوع به‎ویژه برای عربستان که خود را رهبر اصلی و عملی اوپک دانسته و مکرر اظهار کرده است که بدون همکاری همه کشورهای عضو توافقی عملی نخواهد شد، اهمیتی بسزا دارد.

شاید عربستان در نشست اخیر حاضر به پذیرفتن سقف تولید 3.77 هزار بشکه برای ایران شده اما چه تضمینی برای ادامه این سیاست از طرف عربستان وجود دارد در حالی در نشست اخیر خالد الفالح، وزیر انرژی عربستان به عنوان رئیس دوره ای اوپک و سهیل محمد المزروعی، وزیر انرژی امارات به عنوان نایب رئیس از ژانویه 2017 می توانند اهرمی برای سیاست‎های عربستان باشند چه بسا در مورد کشوری مانند عراق که از همپیمانان عربستان در اوپک است در همین نشست اخیر بر کاهش تولید نفت عراق اصرار داشته و تا 210 هزار بشکه سقف آن را کاهش داد.

حسین دهقان

کارشناس انرژی