در حال حاضر، اصلی‌ترین پایانه صادرات نفت خام ایران «خارک» است و ۸۰ درصد صادرات نفت خام کشور از جزیره خارک انجام می‌شود. جزیره‌ای که در جریان جنگ ۸ ساله عراق با ایران، به‌شدت آسیب‌پذیر بود و طی آن جنگ، خارک بیش از ۲ هزار و ۸۰۰ مرتبه بمباران شد. از آن زمان تمرکززدایی از پایانه‌های صادراتی و متنوع کردن آنها به یکی از مهم‌ترین اهداف ایران تبدیل شد. پایانه‌ای که به بازار هدف نزدیک‌تر، از خلیج فارس دورتر و به آب‌های آزاد اقیانوسی دسترسی بیشتر داشته باشد. تمام این ویژگی‌ها را می‌توان در سواحل مکران یافت که در رأس آن بندر جاسک است. پایانه‌ای در دریای عمان که با احداث خط لوله هزار کیلومتری گوره - جاسک، نیاز ایران به عبور از تنگه هرمز را نیز برطرف خواهد کرد.
احداث این خط لوله که رسماً از روز پنجشنبه کلید خورده است، پایانه‌های صادراتی نفت خام ایران را متنوع‌تر خواهد کرد و اجازه می‌دهد کشور در شرایط حساس، توان بیشتری برای مدیریت صادرات داشته باشد. هرچند این تنها خط لوله انتقال نفت در منطقه نیست که مسیر جایگزین تنگه هرمز را ایجاد می‌کند و اکنون عربستان و امارات نیز چند پایانه صادراتی در خلیج فارس، دریای سرخ و دریای عمان دارند. در این زمینه نرسی قربان، کارشناس بین‌الملل انرژی می‌گوید: «تفکر تمرکززدایی از پایانه‌های صادراتی و پروژه انتقال نفت از غرب کشور به جاسک و صدور آن از پایانه‌ای در این بندر، به سال‌های پس از جنگ و دهه ۶۰ بازمی‌گردد. حتی در این خصوص اقداماتی نیز انجام شد اما موفقیت‌آمیز نبود و طرح رها شد.»
او ادامه می‌دهد: «اکنون این پروژه به اولویت‌های کاری دولت دوازدهم بازگشته و امیدواریم که به سرانجام برسد. البته تنها هدف پروژه را نمی‌توان بی‌نیازی از تنگه هرمز دانست، اما همان‌طور که همسایگان نفتی ما نظیر عربستان، امارات و عراق چند پایانه برای صادرات نفت خام خود دارند، ایران نیز به این موقعیت نیاز دارد تا صادرات نفت خود را در صورت نیاز تضمین و با نزدیک شدن به بازار هدف هزینه‌ها را کمتر کند.»
تضمین استمرار صادرات نفت خام
بیژن زنگنه، وزیر نفت، پنجشنبه پنجم تیرماه، در حساب کاربری توئیتر خود نوشت: «با امکان صدور نفت خام در خارج از تنگه هرمز، از طریق احداث پایانه صادرات نفت در جاسک و خط لوله هزار کیلومتری به آن تا پایان امسال، با همت کارکنان صنعت نفت امنیت صدور نفت ایران نسبت به دیگر صادرکنندگان خاورمیانه و همسایگان دوچندان می‌شود.»
بررسی‌ها نشان می‌دهد که به‌طور میانگین روزانه ۱۷ میلیون بشکه نفت خام از تنگه هرمز عبور می‌کند. کشورهای نفتی منطقه همگی در فکر این هستند که به نوعی گلوگاه تنگه هرمز را با خط لوله دور بزنند و برخی نیز کم و بیش این کار را انجام داده‌اند. آمارها نشان می‌دهد که هم‌اکنون ظرفیت خطوط لوله منطقه خاورمیانه حدود ۱۰ تا ۱۱ میلیون بشکه در روز است.
اکنون با این خط لوله ۴۲ اینچی (بیش از یک متر) و به طول هزار کیلومتر، ایران می‌تواند روزانه یک میلیون بشکه نفت خام را بدون آنکه نفتکشی از تنگه هرمز عبور کند، به دریای عمان انتقال دهد.
حتی زنگنه می‌گوید: «با اتصال خط انتقال ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار بشکه‌ای میعانات گازی پالایشگاه ستاره خلیج فارس به خط نفت، در صورت لزوم می‌توان میعانات گازی را هم از طریق جاسک صادر کرد.»
ذخیره‌سازی نفت خام در پایانه‌های صادراتی
در بخش اجرا و ساخت این طرح، ۶ گستره خط لوله، پنج تلمبه‌خانه، سه ایستگاه توپکرانی بین‌راهی و پایانی، ۱۰ پست برق، ۴۰۰ کیلومتر خطوط انتقال نیرو، سه گوی شناور، ۴۰ کیلومتر خطوط لوله زیردریایی و ۲۰ مخزن ذخیره‌سازی نفت خام تعریف شده است. ۲۰ مخزن ذخیره‌سازی که برای کشور امکان انبار کردن ۱۰ میلیون بشکه را در منطقه جاسک فراهم می‌کند و به این ترتیب ایران می‌تواند در پایانه صادراتی خود نفت ذخیره و با اطمینان و امنیت بیشتری صادر کند. گفته می‌شود که امسال به اندازه ذخیره‌سازی ۲ میلیون بشکه ظرفیت ایجاد خواهد شد و برنامه این است که در فازهای بعدی توسعه، ظرفیت مخازن ذخیره‌سازی به ۳۰ میلیون بشکه برسد.
محمود خاقانی، کارشناس انرژی درباره اهمیت مخازن ذخیره‌سازی می‌گوید: «بیش از ۳۰ سال است که این طرح به سبب مسائل استراتژیک مطرح بوده و هر بار که بر اهمیت انتقال نفت از تلمبه‌خانه گوره به بندر جاسک تأکید می‌شد، من به لزوم ساخت مخازن پیش از خط لوله اشاره کرده‌ام. ساخت مخازن حتی از ساخت خط لوله نیز اولویت بیشتری دارد.»
او در گفت‌وگو با «ایران» می‌افزاید: «بارها این فرصت فراهم شد که برای ساخت مخزن‌ها سرمایه‌گذار بیاوریم، اما این اتفاق نیفتاد و اکنون امیدوارم که دولت کنونی، دولت آتی و مجلس یازدهم به این بخش توجه بیشتری داشته باشند.» خاقانی با اشاره به خط لوله پیشنهادی نکا - جاسک به‌منظور معاوضه و سوآپ نفت از شمال به جنوب کشور تصریح می‌کند: «شاید بتوان با استفاده از این ظرفیت در حال ایجاد، سوآپ نفت را با جدیت بیشتری دنبال و قراردادهایی را با کشورهای اطراف منعقد کرد، به‌طوری که نفت را در مرزهای دیگر تحویل بگیریم و معادل آن از پایانه جاسک صادر کنیم.»
این کارشناس انرژی معتقد است که مجلس یازدهم که مجلسی تازه‌نفس است، باید برای تنظیم یک برنامه و سند کلان انرژی دست به کار شود و کمیسیون انرژی آن طی دوره فعالیت خود تعیین کنند که کدام پروژه‌ها برای ایران حیاتی است و کدام‌یک، دیگر از اهمیت خارج شده‌اند تا سرگردانی در تعریف پروژه‌های نفتی و تأخیر در اجرای آنها رخ ندهد«.
توسعه پایدار و اشتغال‌زایی در سواحل مکران
یکی از اهداف پروژه، توسعه سواحل مکران و ایجاد اشتغال در استان هرمزگان است، چراکه با این خط لوله، نه فقط پایانه جدید جاسک فعال می‌شود و برای آن منطقه اشتغال به همراه می‌آورد، بلکه صنایع تکمیلی مانند پتروشیمی‌ها و پتروپالایشگاه‌ها نیز قرار است در این مسیر توسعه یابند و یکی از اهداف این خط لوله تأمین خوراک واحدهای پایین‌دستی است. هرکدام از این واحدها می‌تواند تعدادی از بومیان منطقه را مشغول به کار کند و با خود امنیت اقتصادی و آبادانی سواحل مکران و به‌طور کلی امنیت ملی به همراه بیاورد. این خط لوله یک محور و کانون توسعه در سواحل دریای عمان ایجاد خواهد کرد.
فریدون مجلسی، تحلیلگر سیاسی و کارشناس مسائل بین‌الملل در این باره می‌گوید: «ساخت خط لوله گوره - جاسک نه‌تنها مزایای بین‌المللی بلکه اهمیت داخلی نیز دارد که نباید از آن غافل شد.» او در گفت‌وگو با «ایران» درباره اهمیت این پروژه بیان می‌کند: «شاید وابستگی به تنگه هرمز بیش از هر کشوری برای عراق و کویت وجود داشته باشد. عربستان نیز برای مقاصد شرقی خود از این مسیر تردد دارد. ایران نیز به‌صورت استراتژیک باید اقدامی برای کاهش وابستگی خود به گلوگاه تنگه هرمز می‌کرد و از این نظر ساخت این خط لوله و مخازن ذخیره‌سازی اهمیت دارد، اما شاید مباحث داخلی ساخت این خط از مسائل خارجی نیز مهم‌تر باشد.»
مجلسی با اشاره به خط لوله صلح و ایجاد فرصتی برای تأمین گاز استان سیستان و بلوچستان می‌گوید: «خط لوله گوره به جاسک مانند خط لوله صلح برای ایران منفعت‌هایی خواهد داشت. حتی اگر صادرات نفت مانند شرایط عادی نباشد. در خط لوله صلح، پاکستانی‌ها بدعهدی کردند و به خاطر حفظ منافع خود در معاشرت با آمریکا از تکمیل خط لوله و واردات گاز ایران خودداری کردند، اما ساخت این خط در ایران فرصتی ایجاد کرد تا به مردم محروم سیستان و بلوچستان و کارخانه‌ها و نیروگاه‌های این استان گاز داده شود. این موضوع برای کشور نیز منافع اقتصادی و سیاسی داشت. حالا هم خط لوله گوره - جاسک می‌تواند با وجود تحریم‌های نفتی، برای مردم هرمزگان شغل ایجاد کند و مطابق با برنامه‌های کلان کشور، توسعه را به سواحل ببرد و تعادل جمعیتی را رقم بزند.»
او ادامه می‌دهد: «این نفت خام می‌تواند از آنجا به بازارهای نزدیک نیز فرستاده شود و بازارسازی هم رقم بخورد، اما کلید خوردن توسعه اقتصادی در پالایشگاه‌ها و صنایع وابسته به نفت و سوخت شاید مهم‌ترین دستاورد این خط لوله باشد. از نظر امنیتی نیز توسعه در کناره‌های دریا می‌تواند برای کشور دستاورد به همراه بیاورد. لذا نباید از مزایای این طرح برای طبقه محروم آن منطقه و همین‌طور ایجاد امنیت اقتصادی و سیاسی با توسعه مکران غافل شد. شاید تنگه هرمز هرگز بسته نشود و جنگی نیز در خلیج فارس شکل نگیرد، اما ایران می‌تواند با این فرصت صادراتی اقتصاد کشور را به موقعیت و جایگاه بهتری سوق دهد.»
تکمیل ۶۰ درصد پروژه تا پایان سال
بر اساس تازه‌ترین اطلاعات پروژه، پیشرفت فیزیکی طرح پایانه صادراتی جاسک بیش از ۴۰ درصد است و آن‌طور که وزیر نفت می‌گوید «بیشترین پیشرفت طرح در دو ماه گذشته با ۷ درصد پیشرفت در هر ماه بوده است.»
تاکنون ۸۶۰ کیلومتر عملیات مسیرسازی، ۴۴۰ کیلومتر ساخت لوله، ۳۵۰ کیلومتر لوله حمل شده به کارگاه و ۲۶۰ کیلومتر عملیات جوشکاری انجام شده است. همچنین، تاکنون حدود ۳۰۰ میلیون دلار در این طرح هزینه شده است و حدود ۸۵۰ میلیون دلار دیگر برای تکمیل باید هزینه شود. قرار است بخشی از این منابع از طریق بازار سرمایه تأمین شود.
پروژه استراتژیک کشور در دستان ایرانی‌ها
یکی از سؤالاتی که در روزهای اخیر ذهن جهان را به خود مشغول کرده است، اینکه پروژه مهم خط لوله گوره - جاسک را کدام کشور برای ایران می‌سازد؟ خط لوله‌ای سازگار با نفت ترش که پیش از این ایران توان ساخت آن را نداشته است.
اما نکته مهم این است که این خط لوله و دیگر بخش‌های طرح با دستان ایرانی‌ها در حال ساخت است و پای کشور دومی در میان نیست.
درباره بومی‌سازی خط لوله سرویس ترش و شیرین برای اولین بار در تاریخ صنعت نفت، زنگنه چنین توضیح می‌دهد: «ساخت بسیاری از تجهیزات برای نخستین‌بار در این طرح محقق شده است، از جمله ورق‌های ویژه و با عرض بسیار. قرارداد ساخت این تجهیز که سابقه ساخت آن در کشور وجود ندارد با شرکت‌های خارجی منعقد شده بود که پس از تحریم‌ها با وجود تلاش‌های بسیار به آن عمل نشد؛ با تلاش‌های بسیار پس از ۱۰ ماه از سال ۹۷ تا اواسط سال ۹۸ ساخت این ورق‌ها به فولاد مبارکه و فولاد اکسین خوزستان سپرده شد.»
او ادامه می‌دهد: «فولاد مبارکه برای نخستین بار تختال مورد نیاز این ورق را و شرکت فولاد اکسین خوزستان نیز برای نخستین بار چنین ورق‌های عریضی را پس از تلاش‌های بسیار ساختند.»
وزیر نفت به ۵۰ پمپ عظیم با ظرفیت ۲.۵ مگاوات مورد نیاز این طرح اشاره و اظهار می‌کند: «برای نخستین بار قرارداد ساخت این پمپ‌ها با سه شرکت داخلی به ارزش ۵۰ میلیون دلار منعقد شد؛ تاکنون چنین پمپ‌هایی در کشور ساخته نشده بود.»
زنگنه با بیان اینکه علاوه بر ساخت پمپ‌ها، ساخت پنج ایستگاه پمپاژ این طرح نیز در حال ساخت است، ادامه می‌دهد: «ساخت ۲۰ مخزن نیم میلیون بشکه‌ای در منطقه جاسک از سوی بخش خصوصی و به‌صورت قرارداد BOT در حال ساخت است و قرارداد بندرگاه پشتیبانی و تأسیسات ترمینال صادرات نفت در آنجا نیز منعقد شده است.»
براساس اطلاعاتی که از این طرح موجود است، اکنون بیش از ۸۰۰ دستگاه ماشین‌آلات سنگین و ۵ هزار نیروی مستقل کاری در سرتاسر گستره کاری این طرح مشغول فعالیت هستند و تا همین مقطع توانسته است اشتغال‌زایی خوبی به دنبال داشته باشد.
سؤالی که می‌ماند، این است که چرا ایران در شرایط تحریم و کاهش صادرات نفت خود چنین طرحی را دنبال کرد؟ پاسخ آن را باید در سال‌های آتی داد. زمانی که مکران به یکی از قطب‌های اقتصادی ایران تبدیل می‌شود. احتمالاً در آینده از ظرفیت‌سازی برای صادرات نفت ایران از پایانه جاسک به‌عنوان «استراتژیک‌ترین اقدام دولت دوازدهم» یاد خواهد شد.
عطیه لباف
منبع: روزنامه ایران
نظر شما