مدیر پژوهش و فناوری شرکت ملی نفت ایران، مهم‌ترین دستاورد این قراردادهای پژوهشی را دستیابی به زبان مشترک میان نفت و دانشگاه می‌داند و می‌گوید «در صورت افزایش یک درصدی ضریب بازیافت نفت، از محل این ازدیاد برداشت، کل هزینه‌کرد ۹ قرارداد امضا شده با دانشگاه‌ها (قراردادهای مرحله نخست) در کمتر از یک هفته جبران می‌شود». از کنار این موضوع نمی‌توان به‌سادگی عبور کرد، به‌ویژه که تنها در یکی از قراردادهای توسعه فناورانه یعنی طرح پژوهشی میدان آزادگان، صحبت از افزایش ۱۰ درصدی ضریب بازیافت در میان است. ابراهیم طالقانی در گفت‌وگو با شانا، درباره دستاوردهای همکاری نفت با دانشگاه‌ها توضیح می‌دهد:
طرح‌های توسعه فناورانه ۹ میدان نفتی که قراردادهای آن در دولت یازدهم امضا شد، الان در چه مرحله‌ای است؟
پیشرفت‌های خوبی حاصل شده. همان‌طور که پیش‌تر هم اعلام شده، برخی دانشگاه‌ها به نتایج خوبی مبنی بر افزایش ضریب بازیافت میدان‌ها دست یافته‌اند و پیشرفت کار طی حدود سه سال و سه ماهی که از ابلاغ این قراردادها می‌گذرد، به‌طور میانگین به ۲۰ درصد رسیده است.
چرا قراردادها سال ۹۶ ابلاغ شد؟
صورت‌جلسه اولیه سال ۹۳ امضا و سال ۹۴ هم قراردادها تهیه و ابلاغ شد، اما کار به‌صورت فرآیندی بود و همین موضوع، روند پیشروی طرح‌ها را کند می‌کرد. به همین منظور در نشست‌های مشترک با دانشگاه‌ها به این نتیجه رسیدیم که تغییر تیپ قرارداد اجتناب‌ناپذیر است. به هر حال تجربه همکاری در این سطح و به این شکل، پیش‌تر وجود نداشت و طبیعی بود که در خلال کار، چالش‌هایی بروز کند، بنابراین با نظر وزیر نفت، مقرر شد قراردادهای جدید به نحوی تنظیم شود که دانشگاه به‌عنوان مشاور میدان فعالیت کند. به این ترتیب قراردادها سال ۹۶ ابلاغ شد. این قراردادها در پنج فاز دنبال می‌شود که برخی طرح‌ها به فاز سوم هم رسیده‌اند.
کدام طرح‌ها؟
به‌طور نمونه انستیتو مهندسی نفت دانشگاه تهران در طرح آزادگان، دانشگاه صنعتی شریف در کوپال و دانشگاه سهند در سروش.
امضای ۱۳ قرارداد جدید برای مطالعات ازدیاد برداشت میدان‌ها به‌طور طبیعی به این معناست که قراردادهای پژوهشی پیشین ثمربخش بوده. مهم‌ترین دستاورد حاصل از مطالعات ۹ میدان نفتی چه بوده است؟
شاید انتظار اصلی در نگاه نخست، افزایش ضریب بازیافت میدان باشد، اما شخصاً فکر می‌کنم دستاورد اصلی این قراردادها، ذوب شدن یخ روابط بین دانشگاه و صنعت نفت بوده است. برای اینکه این اتفاق بیفتد زمان زیادی صرف شد و تلاش‌های زیادی صورت گرفت. ابتدای کار، دانشگاه‌ها معترض بودند نفت آن‌طور که باید آنها را جدی نمی‌گیرد و همه چیز را «سرکاری» تلقی می‌کردند. نفت هم به دلیل باور نداشتن کامل به توانمندی‌های دانشگاه‌ها، برخورد منعطفی نداشت، اما با گذشت زمان و شناخت پیدا کردن طرفین نسبت به ظرفیت‌های متقابل، به‌تدریج این روابط بهبود یافت. نگاه بازرسی‌گونه یا تلاش برای مچ‌گیری، جای خود را به همکاری و تلاش برای رفع چالش‌های مخزن داد و همزبانی حاصل شد. به نظرم مهم‌ترین دستاورد این قراردادها، همین همزبانی بین صنعت و دانشگاه بود که به‌راحتی به دست نیامد. نتیجه‌اش هم این شده که در دانشگاه‌ها شور و تحرک به وجود آمده و رقابت تنگاتنگی ایجاد شده؛ اعضای هیئت علمی به میدان آمده‌اند و پایان‌نامه‌ها همسو با این هدف جهت‌دهی شده است. حتی برخی اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها در مسیر اجرای این قراردادها، در شرکت‌های مشاور یا شرکت‌های اکتشاف و تولید ایرانی مشغول به کار شده‌اند. قراردادهای مطالعات ازدیاد برداشت میدان‌های نفتی، از حیث کاربردی کردن پژوهش‌ها هم اتفاق خوبی بوده است. ما امروز به جرأت می‌توانیم بگوییم پژوهش را تنها برای پژوهش انجام نمی‌دهیم و آن را به‌طور کاربردی دنبال می‌کنیم.
درباره دانشگاه‌ها گفتید. رویکرد شرکت ملی نفت ایران در قبال این نوع همکاری چه تغییری کرد؟ ۶ سال پیش که صحبت از این قراردادها شد، این تصور بود که شاید نفت به‌راحتی حاضر به بررسی و ارزیابی پیشنهادهای یک دانشگاه یا مرکز تحقیقاتی نشود.
ابتدا تا حدودی هم این نگرش درست بود، اما همان‌طور که گفتم به‌تدریج همزبانی حاصل شد. شاید باورتان نشود، اما الان این سطح همکاری به جایی رسیده که شرکت‌های تابع با دانشگاه‌ها درباره موضوعات بسیاری مشورت می‌کنند. هر هفته مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران با نمایندگان یکی از دانشگاه‌های طرف قرارداد جلسه دارد و مسائل این طرح‌ها هفتگی با حضور مدیران ارشد نفت رصد و پیگیری می‌شود و آن دسته از پیشنهادهای دانشگاه‌ها هم که مورد تأیید شرکت‌های فرعی واقع شده، در این نشست‌ها با حضور مدیریت‌های تولید، برنامه‌ریزی تلفیقی و... ارزیابی می‌شوند. این استقبال در نفت تا جایی بوده که برای امضای ۱۳ قرارداد جدید، شرکت‌های تابع، شرح خدمات مورد نیاز را تنها ظرف دو سه هفته آماده کردند. موضوع اصلی، ایجاد باور نسبت به توانمندی‌های دانشگاه‌ها بود که این باور ایجاد شده، ضمن اینکه ارزیابی‌ها به وضوح نشان می‌دهد بازگشت سرمایه حاصل از این مطالعات به میزان قابل‌توجهی درآمدزا و اقتصادی است.
منظورتان عواید حاصل از افزایش ضریب بازیافت است؟
دقیقاً. بارها اعلام شده که تنها یک درصد افزایش ضریب بازیافت نفت می‌تواند میلیاردها دلار برای کشور درآمدزایی به همراه داشته باشد. حالا تصور کنید نتایج حاصل از طرح‌های مطالعات ازدیاد برداشت ۹ میدان نفتی، افق افزایش ضریب بازیافت را به میزانی بسیار بیشتر از یک درصد پیش روی ما ترسیم کرده. مطالعات انستیتو مهندسی نفت دانشگاه تهران افزایش ۱۰ درصدی ضریب بازیافت را امکان‌پذیر نشان داده؛ مطالعات سهند در میدان سروش از امکان افزایش حدود ۶ درصدی ضریب بازیافت حکایت دارد و مطالعات دانشگاه صنعت نفت هم امکان افزایش ۱.۵ درصدی ضریب بازیافت میدان عظیم گچساران را مطرح کرده است. این در حالی است که تمام هزینه‌کرد نفت در طرح‌های توسعه فناورانه ۹ میدان نفتی معادل ۰.۸ روز تولید نفت کشور است و از محل عواید حاصل از افزایش یک درصدی ضریب بازیافت نفت، کل هزینه‌ها در کمتر از یک هفته جبران می‌شود، یعنی می‌توان حجم عظیمی از کار و تحرک برای دانشگاه‌ها و جامعه علمی کشور، آن هم برای بلندمدت (۱۰ سال) ایجاد کرد و در عین حال کشور را تا چند برابر بیشتر از عواید این قراردادها منتفع ساخت.
آقای کرباسیان در مراسم امضای قراردادهای پژوهشی ۱۳ میدان، به اجرای «برنامه مطالعات اقدام سریع» در طرح توسعه فناورانه ۹ میدان نفتی اشاره کردند. درباره این برنامه توضیح دهید.
برنامه Fast Track Study (مطالعات اقدام سریع) را در فاز دوم بسته‌های قراردادی طرح توسعه فناورانه میدان‌ها تعریف کرده‌ایم تا دانشگاه‌ها هم‌زمان که مطالعات خود را انجام می‌دهند، برخی اقدام‌ها را که انجام آن نیازمند منتظر ماندن برای تکمیل همه مراحل مطالعات نیست، در بازه زمانی ۶ تا ۱۲ ماه اجرایی کنند و از نتایج این اقدام‌ها در جریان مطالعات هم بهره‌مند شوند که این برنامه در برخی طرح‌ها اجرایی شده است.
ایجاد مراکز فناوری در چه مرحله‌ای است؟
در مسیر اجرای قراردادهای توسعه فناورانه ۹ میدان نفتی، راه‌اندازی مراکز تحقیقاتی -فناورانه در دانشگاه‌ها در برنامه قرار گرفت که برای نمونه هم‌اکنون، مرکز فناوری مطالعات رسوب آسفالتین در دانشگاه امیرکبیر که قدمت زیادی در این حوزه مطالعاتی دارد ایجاد شده است. به موازات آن مراکز فناوری دیگری نیز در حال شکل‌گیری است؛ مانند مرکز فناوری آب هوشمند در دانشگاه‌های صنعتی شریف و فردوسی مشهد، مرکز فناوری سازوکارهای تولید در مخازن شکاف‌دار در دانشگاه آزاد و پژوهشگاه صنعت نفت، مرکز فناوری سنگ‌های دیجیتال در دانشگاه تهران و مرکز فناوری پلیمر در دانشگاه سهند. دانشگاه امیرکبیر، ایجاد مرکز فناوری ردیاب گاز را در هم در دستور کار دارد.
با شدت گرفتن تحریم در سال‌های اخیر، آیا همکاری دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی با شرکای خارجی‌شان ادامه یافته؟
بی‌شک تحریم بر سطح همکاری‌های بین‌المللی حتی در این قراردادهای پژوهشی بی‌تأثیر نبوده، اما برخی همکاری‌ها با وجود این شرایط هم ادامه یافته است. دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی طرف قرارداد با شرکت ملی نفت ایران با مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌هایی از فرانسه، اتریش، هلند و کانادا در تعامل بوده‌اند و بعضی از همکاری‌ها همچنان دنبال می‌شود.
فکر می‌کنید با توجه به مسیری که در قراردادهای توسعه فناورانه ۹ میدان نفتی طی کردید، مسیر اجرای طرح‌های جدید (۱۳ قرارداد) هموارتر باشد؟
بله انتظارمان همین است. با استفاده از تجارب قراردادهای پیشین، در قراردادهای جدید، از ابتدا بسته IOR و همچنین موضوع استفاده از فناوری‌های نوظهور مانند هوش مصنوعی و... مدنظر قرار گرفته است، همچنین از دانشگاه‌ها برای آموزش سرمایه انسانی نفت کمک خواهیم گرفت.
هانیه موحد
نظر شما