صنعت پتروشیمی کشور سیاست تکمیل زنجیره ارزش در احداث پارک‌های شیمیایی را در دستور کار خود دارد. این صنعت همواره باارزش‌ترین و پرسودترین زنجیره محصولات و مشتقات نفتی بوده و ارزش درآمدی آن در سقف خود به بالای ۲۵ میلیارد دلار در سال می‌رسد.
مجتمع‌های پتروشیمی را بر پایه نوع خوراک و محصولات می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: ۱- مجتمع‌های بالادستی که تولیدکننده محصولات پایه مانند متانول و اوره و آروماتیک‌ها از خوراک گاز و یا نفتا و میعانات نفتی هستند، ۲- مجتمع‌های میانی که از محصولات پایه و محصولات جانبی مجتمع‌های مزبور محصولاتی را تولید و به بازار عرضه می‌کنند و ۳- مجتمع‌های پایانی که آخرین زنجیره از فرآیند شیمیایی بوده و محصول آنها در واقع تغییر ماهیتی و شیمیایی نخواهد داشت.
صنعت پتروشیمی ایران در دهه ۸۰ با تمرکز بر احداث مجتمع‌های بالادستی رشدی پرشتاب داشت. از مختصات این نوع مجتمع‌ها می‌توان به فناوری بالا، ارزآوری مناسب، حاشیه سود مناسب و امکان جذب کارشناسان باکیفیت اما با اشتغال پایین نام برد.
با گسترش صنعت پتروشیمی در خاورمیانه به‌ویژه در کشور عربستان و سهار در عمان و رشد پتروشیمی قطر و افزایش تولید صنعت پتروشیمی چین بر پایه زغال‌سنگ، در عمل حاشیه سود این مجتمع‌ها دچار محدودیت می‌شود، از این رو ضروری است دوباره طرحی نو و متناسب با شرایط روز برای این صنعت درانداخت و این موضوع با توجه به محدودیت خوراک قابل ارائه به این صنعت، به‌طور طبیعی نه در توسعه افقی و تعدد مجتمع‌های متانول و اوره، بلکه در یک فرآیند رشد عمودی یعنی تکمیل زنجیره ارزش نمود می‌یابد.
حاصل این رشد در زنجیره به این معناست که دیگر محصول نخست (برای مثال متانول) صادر نشود، بلکه ابتدا به فرمالدهید و سپس به رزین اوره فرمالدهید و... تبدیل شود، از این رو مرحله حمل و تحویل محصول از این فرآیند حذف می‌شود.
با گسترش واحدهای پایین‌دستی محصول نهایی آن چیزی خواهد بود که به‌طور مستقیم در اختیار مصرف‌کننده عادی قرار می‌گیرد. در این مثال می‌توان چسب و انواع رزین را نام برد که به‌عنوان محصول نهایی مصرف‌کننده به شمار می‌آیند.
به این مجموعه صنایع همیار در اصطلاح پارک پتروشیمی اطلاق می‌شود. این راهبرد از اولویت‌های وزارت نفت و شرکت ملی صنایع پتروشیمی بوده است.
پارک‌های شیمیایی ابتدا به‌صورت مجموعه واحدهای کسب‌وکار همیار و همسود با تمرکز جغرافیایی، گرایش صنعتی و فرصت‌های مشترک شکل گرفتند.
آنگاه در ادامه این پارک‌ها به‌صورت جامع‌تر به پارک‌هایی صنعتی تبدیل شدند. این مجموعه‌ها به‌عنوان پیچیده‌ترین و حیاتی‌ترین بخش از صنعت شیمی، نقش قابل‌توجهی در توسعه اقتصادی و تولید مواد شیمیایی پرارزش و پرسود داشته و افزون بر آن مزیت اشتغال‌زایی آنها نسبت به سرمایه‌گذاری انجام‌شده بسیار بالاست که در توسعه و اشتغال شهری در استان‌های کم‌برخوردار بسیار حائز اهمیت است.
از نمونه پارک‌های شیمیایی منتخب جهان می‌توان به پارک شیمیایی الجبیل عربستان و پارک جورانگ سنگاپور در آسیا اشاره کرد که نشان‌دهنده رشد و برنامه‌ریزی رقبای آسیایی ما در این موضوع است.
همسو با تحقق این هدف، وزارت نفت پس از برنامه‌ریزی‌های لازم و بر اساس مطالعات آمایش سرزمینی، نقاطی را برای ایجاد پارک‌های پتروشیمیایی در استان‌های مجاور با خلیج فارس و دریای عمان شناسایی و انتخاب کرده و با ایجاد امکانات تأمین خوراک، تحصیل زمین و فراهم بودن تأسیسات جانبی و دانش فنی، بستر لازم را برای احداث فراهم کرد.
احداث پارک‌های پتروشیمی با یک واحد مادر آغاز شده و با ایجاد واحدهای کوچک (که محصول یکی به‌عنوان خوراک واحد دیگر استفاده می‌شود) در چند لایه همسو با تکمیل زنجیره ارزش ادامه می‌یابد.
در این پارک‌ها خدمات جانبی از جمله تأمین یوتیلیتی و زیرساخت‌های لازم از سوی سرمایه‌گذار اصلی انجام شده و دیگر سرمایه‌گذاران علاقه‌مند می‌توانند در واحدهای زیرمجموعه سرمایه‌گذاری کنند و دغدغه تأمین زیرساخت‌های لازم را نداشته باشند.
شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس از نخستین هلدینگ‌های بزرگ شیمیایی است که با تخصیص و سرمایه‌گذاری حدود یک میلیارد دلار در مجتمع فراهم‌کننده آب و برق و بخار (یوتیلیتی) مورد نیاز در پارک‌ها آغازگر راهی خواهد بود که فعالان صنعت پتروشیمی در ادامه بتوانند در حوزه‌های صنعت، کشاورزی، صنایع وابسته بسته‌بندی، خودروسازی، بهداشت و درمان، محصولات شوینده و ساختمان‌سازی نسبت به تکمیل پارک اقدام کنند.
از جمله دیگر پارک‌های شیمیایی دارای اولویت می‌توان از پارک‌های زنجیره ارزش متانول در منطقه ویژه اقتصادی صنایع انرژی‌بر پارسیان، کودهای کشاورزی و صنایع وابسته در منطقه آزاد چابهار، فنل، چسب، رنگ و رزین در مینا و زنجیره پایین‌دست پی‌وی‌سی در منطقه آزاد اروند نام برد.
با توجه به اینکه تکمیل و گسترش زنجیره نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است امید می‌رود دستگاه‌های تصمیم‌گیر و کلان سیاست‌گذاری در کشور همسو با تکمیل چنین مجتمع‌هایی در آینده نزدیک همکاری‌های لازم با وزارت نفت را انجام دهند.
نادر جاویدپور
کارشناس پتروشیمی
نظر شما