یکی از مجتمع‌های پتروشیمی تولیدکننده متانول در منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی (ماهشهر) به‌تازگی در حال تکمیل عملیات ساخت نخستین رآکتور سنتز متانول ایرانی است که اقدام مسرت­‌بخشی برای صنعت کشور، به‌ویژه صنعت پتروشیمی به‌شمار می‌رود. صنعت پتروشیمی ایران تخصص و توان فراوانی در حوزه تولید متانول دارد و این ماده بخش قابل‌ توجهی از صادرات پتروشیمی کشور است، اما چرا این خبر تا این اندازه مایه شادی و غرورآفرینی است؟ این رآکتور چه ویژگی یا اهمیت خاصی در صنعت پتروشیمی کشور دارد؟

به‌طور کلی گاز سنتز (Synthesis gas) به مخلوط گازی اطلاق می‌شود که ترکیبی از هیدروژن و منوکسید کربن به نسبت‌های مشخص است. این گاز در واقع پایه تولید متانول و آمونیاک صنعتی را تشکیل می‌­دهد و این دو محصول بالادستی دارای مهم‌ترین زنجیره­‌های صنعت پتروشیمی در پایین­‌دست خود هستند.

تولید گاز سنتز تا سال ۱۹۵۰ بر پایه زغال‌سنگ بود و به‌عنوان آغازگر عصر جدید صنعت آمونیاک و متانول شناخته شد. بعدها روش تولید گاز سنتز از نفتا ابداع و آنگاه با ظهور گاز طبیعی (به‌عنوان سلطان بلامنازع خوراک هیدروکربنی با کیفیت)، از ترکیب و گرمایش گاز طبیعی و بخار آب در مجاورت کاتالیست برای تولید گاز سنتز استفاده شد.

در  این روش که اکنون متداول‌ترین فرآیند تولید گاز سنتز است در دو مرحله شکست (کراکینگ) و خالص‌سازی، گاز طبیعی در مجاورت کاتالیستی از کبالت، مولیبدیم و اکسید روی به گاز سنتز تبدیل می‌شود. محصول نهایی حاوی بیش از ۸۰ درصد هیدروژن و بقیه منوکسید کربن و مقدار کمی هم متان، دی‌اکسید­کرین، نیتروژن و بخار آب است.

هر واحد متانول بسته به نوع دانش‌فنی دارای حداکثر سه رآکتور سنتز است. هر رآکتور از جنس کربن استیل، وزنی بیش از ۳۵۰ تن، قطری بالای ۶ متر و ارتفاع حدود ۱۲ متر دارد. این رآکتور عظیم­‌الجثه از حدود ۳ هزار عدد تیوب از نوع سوپر­دابلکس تشکیل می­‌شود. لوله‌های فولادی ضد زنگ سوپر­داپلکس از آلیاژهای آهن - نیکل کروم بوده و خواص چقرمگی (سفتی؛ به این معنا که ماده تا قبل از شکسته­ شدن چه مقدار انرژی را دریافت می‌کند) و خواص جوشکاری بهتری نسبت به فولاد ضد زنگ معمولی دارند.

به­‌دنبال محدودیت­‌های چند سال اخیر که از سوی کارتل­‌های خارجی بر صنعت پتروشیمی کشور اعمال شده، این تجهیزات نیز در فهرست تحریم‌ها قرار گرفت و در عمل مانعی جدی برای تکمیل پروژه­‌های صنعتی از جمله طرح­‌های تولید متانول و تولید آمونیاک ایجاد شد.

مدیریت و کارشناسان صنعت پتروشیمی کشور با هم‌­اندیشی و اشتراک­‌گذاری دانش و اعمال برنامه‌ریزی‌های مدون و منسجم به­ همراه متخصصان شرکت ماشین‌سازی اراک توانستند با نهادینه کردن دانش موجود در طرح­‌های پتروشیمی در حال تولید (مشتمل بر سفارش‌گذاری اقلام و تجهیزات لازم از سازندگان داخلی و فروشندگان متنوع مواد اولیه و نیم­‌ساخته خارجی، همچنین از طریق مونتاژ، انطباق و تست‌های عملی) اقدام بزرگی را رقم بزنند که در قالب تولید و راه‌اندازی تجهیزات نهایی تجلی یافت. این امر افزون بر برطرف کردن مشکل تعداد زیادی از مجتمع‌های پتروشیمی، گامی بلند برای خودکفایی صنعت پتروشیمی کشور به‌شمار می‌آید.

این مزیت تنها به شرکت‌های پتروشیمی محدود نمی‌­شود. این دانش در بدنه شرکت ماشین‌سازی اراک باقی خواهد ماند و حتی به شرکت­‌های رقیب که نصاب و پیمانکار احداث طرح­‌ها هستند نیز تسری خواهد یافت. پس از موفقیت در نخستین مرحله که نصب نخستین رآکتور است در عمل مرحله‌ای نو آغاز می‌شود که می‌توان آن را مصداقی از «دانش‌بنیان‌ بودن» صنعت پتروشیمی دانست. در این مرحله عملکرد تجهیز جایگزین بررسی و پس از پایش، روش­‌هایی برای ارتقای عملی محصول تا حد مشابه خارجی پیشنهاد می­‌شود.

همچنین به‌دلیل ساخت تجهیز بر­ مبنای شرایط آب‌وهوایی و اقلیمی بومی رسیدن به عملکردی حتی ورای نمونه­‌های وارداتی در دسترس است. تجمیع و هم­‌افزایی این پایش و بهینه­‌سازی را باید فرآیندی دانش­‌بنیان محسوب کرد. مفهوم دانش‌بنیان به‌معنای ایجاد ساختاری هوشمند است که می­‌تواند تمامی اتفاق‌ها و مراحل و فرآیندها را از تولید انگیزه و مفهوم تا مراحل نصب و راه­‌اندازی، مستندسازی کند. در این مرحله شرکت­‌های کوچک قطعه­‌ساز نیز تولید بسیاری قطعات را برعهده می­‌گیرند.

برای نمونه، کارگاه سازنده و شکل‌دهنده­ تیوب، همان تولیدات یا مشابه آنها را در محصولات سایر مشتریان به‌کار می­‌بندد و اینجاست که تفاوت شرکت دانش­‌بنیان با مجموعه­‌هایی که تنها مونتاژ و جمع‌بندی می­‌کنند، آشکار می­‌شود.

حاشیه ­سود و درآمد­زایی شرکت دانش­‌بنیان ابتدا همانند شرکت تولیدی است و حتی در مواردی در مسیر ابداع و تلاش و تولید هزینه­ تجربیات ناموفق احتمالی را می­‌پردازد، اما در ادامه با ارتقای سطح آموزش و کاهش هزینه­‌های یادگیری، حاشیه­ سود محصولات آنها افزایش می‌یابد و نسبت سود و درصد ارزش افزوده آنها از درآمد فروش­‌شان افزون می­‌شود.

شنیده­‌ها حاکی است که افزون بر ساخت و نصب چند رآکتور گاز سنتز، سایر مجتمع‌ها و طرح‌های در دست اقدام نیز در حال برنامه­‌ریزی برای ساخت و نصب رآکتور­های بومی­‌سازی‌شده متنوع­‌تر و حتی پیچیده­‌تر هستند. برخی شرکت­‌هایی که قصد جایگزینی تجهیزات مستعمل یا آسیب‌دیده مشابه را دارند نیز به تکاپو افتاده­‌اند تا با هماهنگی شرکت­‌های پیشرو داخلی اقدام‌هایی مشابه را انجام دهند.

باید قبول و باور داشته ­باشیم که راه تولید پایدار از مسیر هم­‌افزایی همه­ توان و دانش موجود در کشور می­‌گذرد. این مسیر با تلاش مدیران و پویندگان صنعت پتروشیمی آغاز شده و وجود کارشناسانی خبره و باتجربه و منابع موجود گاز طبیعی که پایه احداث ده­‌ها شرکت و مجتمع بزرگ بوده ­است، همچنان می­‌تواند با برنامه­‌ریزی و تلاش، عرصه­‌های جدید را پیموده و با ارزآوری، افزایش اشتغال و پذیرا شدن شرکت‌های دانش‌محور ایرانی در آسیا پیشتاز باشد.

نادر جاویدپور

کارشناس پتروشیمی