به گزارش شانا، ناترازی انرژی به وضعی گفته می‌شود که در آن تقاضا و عرضه انرژی در یک کشور یا منطقه تعادل ندارد و تقاضا بیشتر از عرضه انرژی است. این پدیده می‌تواند به دلایل مختلفی شکل بگیرد که شامل عواملی اقتصادی، زیرساختی، سیاسی و طبیعی است. در ایران، ناترازی انرژی از جمله چالش‌های اساسی و یک پدیده چندوجهی است که به دلایل مختلفی به وجود می‌آید.
منصور معظمی، عضو هیئت امنای صندوق بازنشستگی، پس‌انداز و رفاه کارکنان صنعت نفت با اشاره به اینکه ساختار نامناسب تأمین و توزیع انرژی و وابستگی به انرژی‌های فسیلی از جمله دلایل اصلی ایجاد ناترازی انرژی است، به خبرنگار شانا گفت: مصرف زیاد و هدررفت انرژی به‌دلیل سیستم‌های فرسوده، شبکه‌های توزیع ناکارآمد و ساختمان‌ها و تأسیسات قدیمی نیز باعث می‌شود که بخش زیادی از انرژی تولیدی به هدر برود. این مسئله می‌تواند به شکل‌گیری ناترازی کمک کند.
وی افزود: یکی از اصلی‌ترین دلایل افزایش تقاضا برای انرژی در ایران، رشد جمعیت و توسعه اقتصادی است. به‌ویژه در سال‌های اخیر، نیاز به انرژی در بخش‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی و حمل‌ونقل به طور چشمگیری افزایش یافته است.
معاون پیشین برنامه‌ریزی و نظارت بر منابع هیدروکربوری وزارت نفت ادامه داد: تحریم‌های ایران باعث شده است واردات و صادرات انرژی دچار مشکل شود. این تحریم‌ها روی تأمین مواد اولیه، تجهیزات فناوری و سرمایه‌گذاری‌های خارجی تأثیر گذاشته و در نتیجه، ایران با مشکلاتی در تولید، انتقال و توزیع انرژی روبه‌رو شده است بنابراین لازم است این دولت که با شعار رفع تحریم‌ها روی کار آمده است گام جدی برای رفع این مشکل بردارد.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می خوانید:
علل ناترازی انرژی در ایران چیست و چه پیامدهایی دارد؟
از جمله دلایل شکل‌گیری ناترازی انرژی می‌توان به «افزایش تقاضای انرژی»، «ساختار نامناسب تأمین و توزیع انرژی»، «تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی»، «مدیریت و سیاستگذاری ضعیف»، «نوسانات در تولید انرژی» و «بحران‌های سیاسی و امنیتی» اشاره کرد.
یکی از اصلی‌ترین دلایل افزایش تقاضا برای انرژی در ایران، رشد جمعیت و توسعه اقتصادی است. به‌ویژه در سال‌های اخیر، نیاز به انرژی در بخش‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی و حمل‌ونقل به‌طور خیره‌کننده‌ای افزایش یافته است.
از طرف دیگر، در ایران به دلیل شرایط آب و هوایی (گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان)، مصرف انرژی به‌ویژه در بخش خانگی افزایش یافته و این مصرف بیشتر به دلیل استفاده از انرژی‌های فسیلی برای سرمایش و گرمایش است.
از سوی دیگر، در سال‌های اخیر دولت‌ها برای رضایت نمایندگان ناچار بودند اقدام به گازرسانی به شهرها و روستاها که ضرورت نداشته، شده‌اند که این موضوع هم باعث افزایش مصرف گاز خانگی شده است.
سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی ایران بسیار ناچیز بوده که بر ناترازی انرژی سایه افکنده است. آیا اقدامی برای اصلاح این روند انجام می‌شود؟
ساختار نامناسب تأمین و توزیع انرژی و وابستگی به انرژی‌های فسیلی از جمله دلایل اصلی ایجاد ناترازی انرژی است. بخش عمده‌ای از تأمین انرژی در ایران به سوخت‌های فسیلی (نفت و گاز طبیعی) وابسته است. این وابستگی باعث می‌شود تغییر در قیمت‌ها، نوسان‌های تولید و حتی بحران‌ها (مانند تحریم‌ها) تأثیری زیاد بر تأمین انرژی بگذارد که نمونه این مشکلات را در موضوع واردات گاز از ترکمنستان و یا روسیه می‌توان مشاهده کرد.
مصرف زیاد و هدررفت انرژی به‌دلیل سیستم‌های فرسوده، شبکه‌های توزیع ناکارآمد و ساختمان‌ها و تأسیسات قدیمی نیز باعث می‌شود که بخش زیادی از انرژی تولیدی هدر رود. این مسئله می‌تواند به شکل‌گیری ناترازی کمک کند.
یکی دیگر از مشکلات اساسی کشور ما این است که بخشی بزرگ از تولید انرژی در ایران به نفت وگاز محدود است و به منابع تجدیدپذیر (مانند انرژی خورشیدی، بادی، و هیدرو) کمتر توجه شده است بنابراین اگر سبد انرژی بهینه‌ای داشتیم، می‌توانستیم از انرژی الکتریکی و انرژی خورشیدی استفاده بیشتری داشته باشیم تا بخشی از ناترازی انرژی جبران شود.
ایران در سال‌های اخیر با تحریم‌های فزاینده‌ای بر صنعت نفت و گاز خود روبه‌رو بوده است. آیا این تحریم‌ها نیز بر ناترازی انرژی تاثیرگذار است؟
تحریم‌ها به‌طور کلی اقتصاد کشور در همه بخش‌ها را تحت تاثیر قرارداده است. همچنین تحریم‌های ایران باعث شده است واردات و صادرات انرژی دچار مشکل شود. این تحریم‌ها بر روی تأمین مواد اولیه، تجهیزات فناوری و سرمایه‌گذاری‌های خارجی تأثیر گذاشته و درنتیجه، ایران با مشکلاتی در تولید، انتقال و توزیع انرژی روبه‌رو شده است بنابراین لازم است گام جدی برای رفع این مشکل برداشته شود.
ایران می‌تواند با کشورهای دیگر در زمینه انتقال فناوری‌های نو انرژی و توسعه پروژه‌های مشترک انرژی همکاری کند. این همکاری‌ها به‌ویژه در زمینه تولید و توزیع انرژی‌های تجدیدپذیر و بهینه‌سازی مصرف انرژی می‌تواند به کاهش ناترازی کمک کند. باید رفع تحریم ها راحتتر می توانیم به سمت همکاری‌های خارجی در چارچوب استانداردهای جهانی و همگام با ارزش‌های خودمان قدم برداریم.
مهمترین مشکل برای بهینه‌سازی مصرف انرژی را چه می‌دانید؟
حران‌های اقتصادی و تورم بر توان مالی کشور برای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی تأثیرگذار بوده و به همین دلیل، ایران در تأمین منابع مالی برای گسترش زیرساخت‌های انرژی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های جدید با چالش روبه‌روست.
با این حال، صنعت نفت ایران برای حفظ وضع موجود حداقل نیازمند ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه است که بخش بزرگی از آن باید از سرمایه‌گذاران خارجی تأمین شود اما با ادامه تحریم‌ها تحقق این امر سخت است.
برای کاهش ناترازی انرژی، همکاری دولت و بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی و پروژه‌های جدید اهمیت دارد. دولت می‌تواند از طریق اعطای تسهیلات، معافیت‌های مالیاتی و سرمایه‌گذاری‌های مستقیم، بخش خصوصی را به سرمایه‌گذاری در این حوزه تشویق کند. در واقع دولت‌ها به دلیل محافظه‌کاری و ترس از دستگاه‌های نظارتی که در این حیطه به حدی سختگیری می‌کنند که کار را برای بخش خصوصی سخت و طاقت‌فرسا می‌کند و انگیزه لازم را از بین می‌برد.
در سال‌های اخیر همواره بر یکپارچگی مدیریت انرژی در کشور برای کاهش ناترازی انرژی تاکید شده است. حلقه مفقوده در برنامه‌ریزی در این زمینه را چه می‌دانید؟
یکی دیگر از دلایل شکل‌گیری ناترازی انرژی در ایران، ضعف در برنامه‌ریزی بلندمدت و ناتوانی در پیش‌بینی و مدیریت تقاضا و عرضه انرژی است. همچنین سیاست‌گذاری‌های نادرست در تخصیص منابع انرژی به‌ویژه در زمینه مصرف انرژی فسیلی دربخش خانگی و صنعتی، سبب شده تا ناترازی انرژی شکل گیرد.
از سوی دیگر، دوگانگی موجود در وظایف وزارت نیرو و نفت باعث شده است که مدیریت انرژی کشور یکپارچه نباشد بنابراین ضرورت دارد هرچه زودتر تصمیم به ادغام این وزارتخانه به همراه کوچک‌کردن آنها انجام شود.
براساس آمار نهادهای بین المللی، ایران یکی از بزرگترین یارانه‌ها را به بخش انرژی پرداخت می‌کند. این یارانه به بخش خانگی، تجاری، صنایع و نیروگاه ها پرداخت می‌شود. آیا این اقدام نیز تاثیری بر ناترازی انرژی در کشور دارد؟
سیاست‌های یارانه‌ای در بخش انرژی باعث افزایش مصرف بی‌رویه انرژی شده است. در ایران، یارانه‌های سنگین به انرژی باعث شده است قیمت‌ها پایین بمانند و مصرف بیش از حد انرژی افزایش یابد. این موضوع فشار زیادی به منابع داخلی وارد کرده است و باعث بروز ناترازی انرژی می‌شود.
همچنین نوسان‌ها در تولید انرژی نیز که به‌طور عمومی تحت تأثیر «شرایط اقلیمی و طبیعی» و «محدودیت در ظرفیت تولید گاز و نفت» هستند به ناترازی انرژی دامن زده است.
نکته مهم دیگر آن است که ایران با چالش‌هایی مانند کاهش بارش‌ها، بحران‌های محیط زیستی و کاهش منابع آبی روبه‌روست که بر تولید انرژی برق، به‌ویژه از نیروگاه‌های آبی تأثیر می‌گذارد. این نوسان‌ها می‌تواند تولید برق را تحت تأثیر قرار داده و ناترازی انرژی را تشدید کند.
با وجود اینکه ایران دارای منابع غنی گاز و نفت است، مشکلات زیربنایی، کاهش فشار چاه‌ها، و مصرف بالای داخلی انرژی‌ها باعث شده است که این منابع به اندازه کافی به بازار عرضه نشود و به کمبود انرژی دامن بزند.
سر انجام هم، نبود ثبات سیاسی و بحران‌های بین‌المللی که ایران در آن گرفتار است، سبب شده است روند سرمایه‌گذاری در بخش انرژی کاهش یابد و توسعه این بخش با کندی روبه‌رو شود.
چگونه می‌توان ناترازی انرژی را کاهش داد؟ نقش سیاستگذاری در کاهش ناترازی انرژی چیست؟
به نظر کاهش ناترازی انرژی نیازمند مجموعه‌ای از اقدام‌ها و راهبردهای مختلف در زمینه‌های اقتصادی، فنی، مدیریتی و سیاستگذاری است. پس ما برای رفع این مشکل، باید به‌طور همزمان در مسیر تقویت عرضه انرژی، بهبود بهره‌وری، کاهش هدررفت انرژی، و تغییر الگوهای مصرف حرکت کنیم. سیاست‌گذاری‌ها در این زمینه نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند.
چند راهکار مؤثر و نقش سیاستگذاری در کاهش ناترازی انرژی شامل تنوع در منابع انرژی، اصلاح الگوهای مصرف انرژی، مدیریت تقاضا و عرضه انرژی، سیاست‌های قیمت‌گذاری و یارانه‌ها، تقویت همکاری‌های بین‌المللی و داخلی و سرانجام توسعه فناوری و نوآوری است.
ایران چگونه می‌تواند با استفاده از تنوع در سبد سوخت خود، ناترازی انرژی را کنترل کند؟
نخستین مورد در این زمینه، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر است. توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، بادی، هیدرو، و زیست‌توده می‌تواند به تأمین انرژی پایدار کمک کند.
ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی، ظرفیت بالایی برای استفاده از این منابع دارد بنابراین سیاست‌گذاری‌ها باید به‌گونه‌ای باشند که از طریق ایجاد انگیزه‌های مالی، تسهیلات و کاهش موانع قانونی، این منابع توسعه یابند. به طور قطع سهم فعلی گاز در سبد انرژی کشور یک خطر بسیار جدی برای کشور است که باید به آن به‌طور ویژه پرداخته شود .
در گام بعدی نیز سرمایه‌گذاری در انرژی هسته‌ای و گاز طبیعی برای تأمین نیازهای بلندمدت باید مورد توجه باشد. توسعه انرژی هسته‌ای به عنوان یک منبع انرژی پایدار و غیرآلاینده می‌تواند نقشی کلیدی در کاهش ناترازی ایفا کند. همچنین، گسترش ظرفیت تولید گاز طبیعی و بهبود روش‌های استخراج و انتقال آن، به تأمین تقاضای داخلی کمک خواهد کرد.
اصلاح الگوهای مصرف انرژی و بهینه‌سازی مصرف انرژی نیز چند سالی است که مطرح شده اما به کندی پیش می‌رود. در این موضوع، کدام موارد باید به‌عنوان اولویت اصلی مورد توجه قرار گیرد؟
افزایش بهره‌وری انرژی در کنار تغییر رفتار مصرف‌کنندگان در این مسیر راهگشاست. از سوی دیگر، باید به مدیریت تقاضا و عرضه انرژی در کشور نیز توجه شود.
یکی از اصلی‌ترین اقدامات برای کاهش ناترازی انرژی، بهبود بهره‌وری در استفاده از انرژی است. این اقدام‌ها می‌تواند شامل به‌کارگیری فناوری‌های مدرن برای کاهش مصرف انرژی در بخش‌های مختلف باشد. برای نمونه، استفاده از تجهیزات و وسایل برقی کم‌مصرف در خانه‌ها و صنایع، و بهینه‌سازی فرآیندهای تولید صنعتی می‌تواند به کاهش مصرف انرژی کمک کند.
همچنین باتغییر رفتار مصرف‌کنندگان برای تغییر الگوهای مصرف، سیاست‌گذاری‌های مختلفی مانند آموزش و فرهنگ‌سازی برای کاهش مصرف انرژی، تشویق به استفاده از سیستم‌های انرژی پاک، و ترغیب به استفاده از حمل‌ونقل عمومی به جای خودروهای شخصی می‌تواند مؤثر واقع شود.
نظارت بر مصرف و تقاضای انرژی نیز در این مسیر اهمیت دارد. سیاست‌گذاران باید به‌طور دقیق بر مصرف انرژی در بخش‌های مختلف نظارت داشته باشند و از طریق ابزارهایی مانند قیمت‌گذاری تدریجی و تشویق به استفاده بهینه از انرژی، تقاضا را مدیریت کنند. همچنین، تقویت زیرساخت‌های تولید و توزیع انرژی، مانند بهبود شبکه‌های برق و گاز، به کاهش ناترازی کمک می‌کند.
از سوی دیگر، ایجاد ظرفیت‌های ذخیره‌سازی انرژی به‌ویژه برای انرژی‌های تجدیدپذیر (که تولید آنها نوسانی است) می‌تواند به تعادل عرضه و تقاضا کمک کند. برای این کار، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های ذخیره‌سازی مانند باتری‌ها و دیگر فناوری‌های نو ضروری است.
قیمت انرژی در ایران در مقایسه با جهان بسیار پایین است و بر اساس آمارها، دومین بنزین ارزان در جهان به ایران اختصاص دارد. از سوی دیگر ایران بالاترین شدت مصرف انرژی در بین کشورهای جهان را دارا است. آیا تغییر در سیاست‌گذاری‌ها در این زمینه می‌تواند شدت مصرف انرژی را کاهش دهد؟
اصلاح نظام یارانه‌ها باید در اولویت کاری هر دولتی در ایران باشد. یارانه‌های انرژی در ایران به‌ویژه در بخش خانگی و صنعتی بسیار بالاست و باعث مصرف بیش از حد انرژی می‌شود بنابراین برای کاهش ناترازی، لازم است که یارانه‌های انرژی به‌طور تدریجی اصلاح شده و قیمت انرژی به قیمت‌های واقعی نزدیک‌تر شود. البته این اصلاح باید با سیاست‌های حمایتی همراه باشد تا اقشار آسیب‌پذیر از فشار اقتصادی در امان بمانند.
همچنین برای کاهش مصرف بی‌رویه انرژی، می‌توان سیاست‌های قیمت‌گذاری تدریجی را اعمال کرد. این سیاست به تدریج قیمت‌ها را افزایش می‌دهد تا مصرف‌کنندگان را به استفاده بهینه از انرژی ترغیب کند. سرانجام مردم ما آثار تصمیم‌های عوام‌فریبانه در تثبیت قیمت حامل‌های انرژی را به‌طور ملموس حس می‌کنند.
صنعت نفت یکی از صنایع مهم در جهان است ست که به‌طور مشخص با فناوری روز سر و کار دارد. ایران توانسته برای جبران ناترازی انرژی با فناوری روزآمد دنیا همگام باشد؟
نقش تحقیق و توسعه در این زمینه بسیار مهم است زیرا سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه در زمینه فناوری‌ها نو انرژی، به‌ویژه در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و بهینه‌سازی مصرف انرژی، می‌تواند به بهبود عرضه و تقاضای انرژی کمک کند بنابراین دولت باید منابع مالی و حمایتی برای پروژه‌های تحقیقاتی در این زمینه اختصاص دهد.
نوآوری در مدیریت انرژی می‌تواند درباره حل مشکلات مؤثر باشد. استفاده از سیستم‌های هوشمند برای مدیریت انرژی (مانند گرید هوشمند برق) و بکارگیری فناوری‌های نو در ذخیره‌سازی و انتقال انرژی که می‌تواند باعث بهبود کارایی شبکه‌های انرژی و کاهش ناترازی شود را به‌صورت جدی پیشنهاد می‌کنم .
در واقع برای کاهش ناترازی انرژی، نیاز به یک رویکرد جامع و هماهنگ در سطح سیاستگذاری، اجرا و نظارت است. این رویکرد باید شامل توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر، بهبود بهره‌وری انرژی، اصلاح الگوهای مصرف، و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین باشد. نقش سیاستگذاری در این فرآیند بسیار حیاتی است؛ از اصلاح یارانه‌ها و قیمت‌گذاری انرژی تا ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های تازه انرژی. همچنین، همکاری‌های بین‌المللی و توسعه تحقیق و توسعه می‌تواند در حل این معضل مؤثر باشد.
آیا کشورهای مختلف با مشکلات مشابه روبه‌رو هستند؟ وضع کشورهای پیشرفته و درحال توسعه در این زمینه چگونه است؟
بله، کشورهای مختلف، با توجه به ویژگی‌ها و وضع خاص خود، در زمینه ناترازی انرژی با چالش‌های مشابه یا متفاوتی روبه‌رو هستند. وضع ناترازی انرژی در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه به‌دلیل وضع مختلف ساختاری، اقتصادی، و محیط زیستی تفاوت‌هایی دارد. به‌طور کلی، کشورهای پیشرفته ممکن است با مشکلات ناترازی انرژی به‌دلایل مختلفی مانند مصرف زیاد، وابستگی به منابع انرژی خارجی، یا مشکلات زیست‌محیطی روبه‌رو باشند، در حالی که کشورهای درحال توسعه بیشتر با چالش‌هایی مانند کمبود زیرساخت، وابستگی به منابع فسیلی، و بحران‌های اقتصادی روبه‌رو هستند.
کشورهای پیشرفته به‌طور معمول به دلیل سطح بالای مصرف انرژی و نیاز به منابع پایدارتر برای تولید انرژی، با ناترازی‌هایی در تأمین انرژی روبه‌رو هستند. این کشورها بیشتر به سمت تغییر منابع انرژی به‌ویژه انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت کرده‌اند بحران جنگ روسیه و اوکراین زمینه‌ساز تغییر سریع‌تر در سیاست انرژی کشورهای اروپایی را فراهم کرد.
در مقابل کشورهای درحال توسعه بیشتر با چالش‌هایی چون کمبود زیرساخت‌های انرژی، وابستگی شدید به منابع انرژی فسیلی، مشکلات اقتصادی و رشد سریع جمعیت روبه‌رو هستند. این کشورها برای رفع ناترازی انرژی باید به زیرساخت‌های روزآمد، توسعه منابع انرژی پایدار و افزایش بهره‌وری انرژی توجهی ویژه داشته باشند.
نبود تنوع در سبد سوختی چه نقشی در ناترازی انرژی داشته و دارد؟ کدام منابع انرژی جایگزین (مثل خورشیدی، بادی، آبی) توانایی بیشتری برای جایگزینی منابع انرژی مرسوم دارند؟
نبود تنوع در سبد سوختی یکی از عوامل مهم و اساسی در ایجاد و تشدید ناترازی انرژی در کشورهای مختلف، از جمله ایران است. وابستگی به منابع انرژی محدود و غیرمتنوع باعث بروز مشکلات زیادی در تأمین پایدار انرژی، امنیت انرژی و مقابله با بحران‌های اقتصادی و محیط زیستی می‌شود.
ایران که به‌طور عمده به منابع فسیلی مانند نفت و گاز برای تأمین انرژی خود وابسته است، به دلیل محدود بودن این منابع و چالش‌های محیط زیستی ناشی از مصرف آنها، با ناترازی انرژی روبه‌روست. همین است که امروز شاهد آن هستیم باید به‌طور جدی و ضربتی به سمت متنوع‌سازی انرژی در کشور رویم زیرا فردا بسیار دیر است.
برای کاهش ناترازی انرژی و جلوگیری از وابستگی به سوخت‌های فسیلی، ایران می‌تواند از منابع انرژی جایگزین بهره‌برداری کند. منابع انرژی تجدیدپذیر به‌ویژه در کشورهایی مانند ایران که دارای شرایط جغرافیایی مناسب هستند، ظرفیت بالایی دارند که شامل انرژی خورشیدی، انرژی بادی، انرژی آبی و انرژی الکتریکی می‌شود.
نظر شما