در شمال شرقی‌ترین شهر ایران، در نزدیکی مرز ترکمنستان واقع در شهر سرخس، پالایشگاهی با بیش از ۴۰ سال قدمت وجود دارد که تأمین‌کننده گاز شمال شرق ایران به‌شمار می‌آید. این پالایشگاه یکی از نخستین پالایشگاه‌های گازی ایران است که خوراک آن از میدان گازی مزدوران تأمین می‌شود. مخزن گاز ترش مزدوران حاوی ۶.۳ درصد گاز بسیار سمی و خطرناک سولفید هیدروژن (H2S) است. مشابه این مخزن به اذعان کارشناسان کانادایی که در سال‌های اخیر به این پالایشگاه آمده بودند نه‌تنها در منطقه خاورمیانه که در جهان نیز وجود ندارد.

با برودت هوا در اقصی نقاط کشور این پالایشگاه که تأمین‌کننده ۸ درصد گاز ایران است، روزهای پرتلاشی را سپری می‌کند و به گفته یحیی فیضی، مدیرعامل شرکت پالایش گاز شهید هاشمی‌نژاد در ۴۰ سال فعالیت خود به رکوردهایی تازه تولید گاز دست یافته است. به گفته وی، عمده طرح‌های ارزش‌آفرین اجراشده در این پالایشگاه با توجه به موفقیت‌هایی که از آن حاصل شده، در بخش‌های مختلف صنعت نفت ایران ترویج و اجرایی شده است. گفت‌وگوی یحیی فیضی، مدیرعامل شرکت پالایش گاز شهید هاشمی‌نژاد با هفته‌نامه مشعل را در ادامه می‌خوانیم.

چه محصولاتی در این پالایشگاه تولید می‌شود؟

پس از فرآیند تصفیه و فرآورش گازترش، گاز شیرین به خط لوله سراسری به‌منظور تأمین گاز شمال شرق کشور ارسال می‌شود. سولفید هیدروژن (H2S) گاز دریافتی نیز در واحد بازیافت گوگرد به محصول گوگرد تبدیل می‌شود. در این پالایشگاه روزانه تا ۲۰۵۰ تن گوگرد هم تولید شده است. محصول دیگری که از گاز در این پالایشگاه استحصال می‌شود، میعانات گازی است که حدود ۷۰۰ هزار بشکه در سال در این پالایشگاه تولید می‌شود. گاز دریافتی این پالایشگاه خشک است و میعانات زیادی همراه آن نیست. در پالایشگاه واحدی به نام تقطیر فرآورده وجود دارد که در آن میعانات گازی تولیدی این پالایشگاه به چهار فرآورده حلال، نفتا، نفت سفید و نفت گاز تبدیل می‌شود. در اصل یک پالایشگاه کوچک نفت هم در دل این پالایشگاه گاز وجود دارد.

میزان فرآورش گاز در این پالایشگاه چقدراست؟

در ۱۶ دی امسال بیش از ۶۵ میلیون مترمکعب گاز از چاه‌های منطقه خانگیران دریافت و پس از فرآورش و جداسازی مواد سمی، مایعات همراه و گوگردزدایی در واحدهایی عملیاتی پالایشگاه، ۵۸ میلیون و ۴۲ هزار مترمکعب به خطوط انتقال گاز ارسال شد، به‌گونه‌ای که رکورد جدیدی در تولید و فرآورش گاز در این پالایشگاه رقم زد.

این رکورد نتیجه چه فعالیت‌هایی بوده است؟

این دستاورد بزرگ که پس از ۴۰ سال فعالیت پالایشگاه به ثمر نشسته، حاصل تلاش شبانه‌روزی جهادگران و متخصصان صنعت نفت و گاز در منطقه عملیاتی خانگیران است. کارکنان خدوم پالایشگاه شهید ‌هاشمی‌نژاد، در این سال‌ها با ایثار و ازخودگذشتگی و تلاش بی‌وقفه، به‌عنوان سربازان خط مقدم، نقش بسیار مهمی در پایداری تولید و انتقال گاز به حوزه شمال و شمال شرق میهن اسلامی‌مان ایفا کرده‌اند. آنها به‌طور شبانه‌روز و در شرایط سخت آب و هوایی، همواره برای خدمت‌رسانی به هموطنان پای کارند و تعطیلی برایشان معنا ندارد. پالایشگاه‌ هاشمی‌نژاد یکی از مبادی تولید انرژی در کشور است، در این روزها و شب‌های سرد زمستانی، جهادگران صنعت نفت و گاز توانسته‌اند با اقدام‌های فنی و عملیاتی، میزان فرآورش گاز طبیعی را افزایش دهند تا نیازهای هموطنان به انرژی پایدار برقرار و از نعمت گاز طبیعی برخوردار باشند.

 در ۱۰ ماه اخیر چه میزان گاز فرآورش و چه مقدار گوگرد تولید شده است؟

در این بازه زمانی ۹ میلیارد و ۹۲۱ میلیون مترمکعب گاز فرآورش‌شده در این پالایشگاه به خطوط اصلی ارسال شده است. گوگرد تولیدی نیز ۳۷۸ هزار و ۳۱۷ تن بوده که به مبادی مصرف ارسال شده است.

بخش دیگری از فعالیت‌های پالایشگاه مربوط به بهره‌برداری مخزن شوریجه دی است، روزانه چقدر گاز از این مخزن برداشت می‌شود؟

روزانه حدود ۱۸ میلیون و ۵۰۰ هزار مترمکعب گاز از این مخزن برداشت می‌شود.

چه اقدام‌هایی برای تولید پایدار گاز در این پالایشگاه انجام می‌شود؟

برای اینکه تولید پایدار گاز در زمستان رقم بخورد، روی تعمیرات اساسی به‌صورت کیفی تمرکز کرده‌ایم. این اقدام در تابستان با کیفیت خوب و در زمان مناسب انجام شد. تعمیرات اساسی کیفی سبب می‌شود مشکلی در فرآیند تولید پیش نیاید و با اقدام‌های پیشگیرانه تولید پایدار را تضمین کند.

درباره راه‌اندازی پارک گوگرد شهید سلیمانی در این پالایشگاه توضیح می‌دهید؟

این پارک در بخش پایین‌دستی پالایشگاه راه‌اندازی شده است. با توجه به اینکه گوگرد یکی از محصولات اصلی این پالایشگاه است، بنابراین تکمیل زنجیره ارزش در گوگرد بسیار حائز اهمیت است. در طراحی‌های اولیه، گوگرد تولیدی پالایشگاه شهید هاشمی‌نژاد به گوگرد کلوخه تبدیل و به بندرعباس ارسال و سپس به کشورهای مختلف مثل چین، هند و پاکستان صادر می‌شد. با رویکردهای ایجاد ارزش افزوده بیشتر از محصولات پالایشگاه، جلوگیری از خام فروشی و استفاده از توان شرکت‌های دانش‌بنیان، چهار کارخانه گوگرد مذاب از سوی بخش خصوصی، در بخش پایین‌دست پالایشگاه شکل گرفته است و گوگرد تولیدی این پالایشگاه را به گوگرد دانه‌بندی‌شده، کود بنتونیت و گوگرد میکرونیزه تبدیل می‌کنند.

بر اساس برنامه‌ریزی‌ها، طبق طرحی که در همکاری با دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه بجنورد اجرا می‌کنیم، مقرر شده است دیگر محصولاتی را که می‌توان از گوگرد تولید کرد، به این زنجیره اضافه شود. در این زمینه با همکاری دانشگاه فردوسی مشهد ۱۰ طرح که اقتصادی‌تر هستند و زنجیره ارزش بیشتری دارند، به این پالایشگاه معرفی‌شده‌اند و به کمک شرکت‌های دانش‌بنیان و بخش خصوصی ۱۰ محصول جدید از گوگرد در این پالایشگاه تولید کرده‌ایم. قصد داریم زنجیره ارزش گوگرد را در این پالایشگاه تکمیل کنیم.

پارک گوگرد پالایشگاه گاز شهید ‌هاشمی‌نژاد در کشور منحصربه‌فرد است و با توجه به موفقیت به‌دست‌آمده در تولید محصولات متنوع از گوگرد، همچنین ارزش‌آفرینی در چرخه تولید این محصول، مقرر شده است مشابه آن نیز در مجتمع گاز پارس جنوبی و پالایشگاه گاز ایلام ایجاد شود. این پالایشگاه هم‌اکنون بیش از ۲۷ درصد تولید گوگرد کشور را در اختیار دارد. ضمن اینکه با توجه اقدام‌های منحصربه‌فرد مانند ایجاد و گسترش پارک گوگرد شهید سلیمانی، این پالایشگاه می‌تواند پرچمدار توسعه بازار گوگرد کشور و صاحب سهمی قابل‌توجه در منطقه باشد.

چه فعالیت‌هایی در زمینه اقدام‌های زیست‌محیطی در پالایشگاه شهید هاشمی‌نژاد انجام شده است؟

 با توجه به ظرفیت بالای این پالایشگاه در زمینه تولید گوگرد، این شرکت در خصوص اقدام‌های زیست‌محیطی، با انجام طرح‌های متعددی ازجمله کاهش گازهای ارسالی به مشعل و تغلیظ گازهای اسیدی، گام‌های مهمی در این مسیر برداشته است. کاهش انتشار آلاینده‌های so2 به محیط به مقدار ۲۲ هزار تن در سال، کاهش سالانه مصرف سوخت به مقدار ۱۲ میلیون مترمکعب و کاهش تولید پسماند کاتالیست تا ۱۱۰ تن در سال ازجمله دستاوردهای بهینه‌سازی پالایشگاه گاز شهید هاشمی‌نژاد و دستاوردهای محیط‌زیستی است.

در خصوص فعالیت‌های کاهش گازهای ارسالی به مشعل چه اقدام‌هایی انجام شده است؟

قانون ششم توسعه همه پالایشگاه‌های کشور را مکلف کرده بود که مشعل‌سوزی پالایشگاه‌ها را ۹۰ درصد کاهش دهند. با توجه به اینکه این موضوع در قانون دیده شده بود، در این پالایشگاه تصمیم گرفته شد گازهای ارسالی به مشعل کاهش یابد و این گازها مورد استفاده قرار گیرد. طبق طراحی اولیه این پالایشگاه ۲۴ هزار مترمکعب گاز در ساعت به مشعل ارسال می‌شد که این رقم معادل گاز مصرفی سه شهر سرخس، کاشمر و خواف است. با توجه به اهمیت این موضوع، نماینده یک شرکت خارجی اعلام کرد که پکیج‌های جلوگیری از سوخته شدن گازهای مشعل را در اختیار دارد و چون هزینه بالایی داشت، تصمیم گرفته شد از توان داخل کشور برای رفع این موضوع اقدام شود. بر این اساس، کارگروهی دانش‌بنیان در این زمینه تشکیل و نتایج مفیدی حاصل شد.

بنا بر بررسی‌ها، گازهایی که به مشعل می‌روند، به سه دسته تقسیم شد: گاز شیرین، ترش و گازی که از نشتی شیرها به مشعل می‌روند. وقتی این تقسیم صورت گرفت، در فاز اول شبکه جمع‌آوری گازهای شیرین مشعل ایجاد شد و با این اقدام از سوختن و هدر رفت حدود یک‌سوم از گازهایی که به مشعل می‌رفت، جلوگیری شد. در فاز دوم، گازترشی که به مشعل می‌رفت، بررسی شد و دو راهکار پیش رو قرار گرفت و پکیج شیرین‌سازی این گازها طراحی و شیرین‌سازی شد و به‌عنوان سوخت بویلرهای واحد آب و بخار مورد استفاده قرار گرفت. حجم این گازها نزدیک دوسوم گازی بود که به مشعل ارسال می‌شد. با اقدام‌هایی که در بخش تعمیرات شیرآلات و تعمیرات اساسی آن صورت گرفت، جلوی نشتی‌ها نیز گرفته شد.

 در واقع با مجموع اقدام‌های صورت گرفته از مقدار ۲۴ هزار مترمکعب گاز که سوخته می‌شد، ۲۳ هزار مترمکعب آن مورد استفاده قرار گرفت. به عبارتی برنامه ششم توسعه در این پالایشگاه در بخش جلوگیری از سوخته شدن گازهای ارسالی به مشعل اجرایی شد. با توانمندی حاصل شده هم‌اکنون دانش فنی بخش کاهش گازهای ارسالی به مشعل و جلوگیری از سوخته شدن این گازها در این پالایشگاه به‌وجود آمده است؛ هم‌اکنون نیز در حال ترویج این دانش و همکاری با دیگر پالایشگاه‌های کشور هستیم تا دانش صفر شدن گاز مشعل (زیرو فلرینگ) به آنها نیز انتقال یابد.

اقدام منحصربه‌فرد دیگری که در این پالایشگاه صورت گرفته، اجرای طرح تغلیظ گاز اسیدی است، لطفاً درباره این طرح توضیح دهید.

این پروژه در سال ۱۴۰۱ مورد بهره‌برداری قرار گرفت و یکی از اقدام‌های بسیار حائز اهمیت در بازیابی چرخه کربن به‌شمار می‌آید. این طرح، اقدام ابداعی و اختراعی در کشور است. این طرح به‌گونه‌ای دیگر در اختیار شرکت‌های بزرگ اروپایی ازجمله شل و بریتیش پترولیوم بوده است، اما مهندسان این پالایشگاه به شیوه‌ای منحصربه‌فرد و ابداعی اقدام به طراحی این برج تغلیظ کردند. در طراحی برج تغلیظ از پیشرفته‌ترین نرم‌افزارهای شبیه‌ساز مهندسی شیمی بهره گرفته شده است.

مکانیسم‌های دفع و جذب طراحی‌شده در این برج که سبب جذب کامل گاز سولفید هیدروژن و آزادسازی کامل گاز دی‌اکسید کربن به‌صورت انتخابی است، بر اساس روابط تعادلی واکنش‌های شیمیایی، با انتخاب مناسب شرایط دمایی و فشاری برای آزادسازی گاز دی‌اکسید کربن و جذب گاز سولفید هیدروژن، در برجی به ارتفاع ۴۳ متر و وزن ۱۱۰ تن انجام می‌شود. طراحی و ساخت برجی با این ابعاد و ویژگی‌ها برای نخستین بار در میان صنایع پالایش گاز دنیا به دست توانمند مهندسان پالایشگاه‌ هاشمی‌نژاد و با کمک مشاوران خبره دانش‌بنیان انجام شده است، افزون بر برج، طراحی پمپ‌های مبدل‌های حرارتی، فن‌های هوایی و جداکننده‌ها نیز با دانش داخلی انجام شده است.

این طرح دستاوردهای محیط زیستی، اقتصادی و حفظ انرژی داشته است، کاهش انتشار SO2 به محیط تا ۲۱ هزار تن در سال، کاهش انتشار CO2 به محیط ناشی از کاهش مصرف سوخت تا ۲۲ هزار تن در سال و کاهش تولید پسماند کاتالیستی به مقدار ۱۱۰ تن در سال، ازجمله دستاوردهای محیط زیستی اجرای این طرح است. از سوی دیگر راه‌اندازی این طرح نیاز به تعویض کاتالیست‌ها را به شکل سالانه رفع کرده است، ضمن آنکه تولید هر واحد بازیافت گوگرد این پالایشگاه ۱۱ هزار تن در سال افزایش می‌یابد. ساخت این برج تغلیظ گاز اسیدی کاملاً ابتکاری و به کمک شرکت‌های دانش‌بنیان اجرا شده است. ساخت این برج پیشرفته طراحی و فناوری خاص می‌خواهد. با طراحی و ساخت این برج تغلیظ گاز اسیدی می‌توانیم ادعا کنیم که مهندسان این پالایشگاه می‌توانند یک پالایشگاه را به‌طور کامل طراحی و آن را به کمک صنعت داخلی ساخته، نصب و بهره‌برداری کنند.

مزایای این طرح چیست؟

از مزایای این پروژه، امکان فروش گاز دی‌اکسید کربن بازیافت‌شده تا ۲۰۰ هزار تن در سال به شرکت‌های متقاضی برای تبدیل به فرآورده‌های با ارزش افزوده بالاتر مانند دی‌اکسید کربن مایع، یخ خشک، جوش شیرین و کود اوره است. خروجی برج تغلیظ، گاز co2 با غلظت ۹۵ درصد و تولید روزانه ۵۰۰ تن در این پالایشگاه است که مجوز برون‌ سپاری آن به بخش خصوصی از شرکت ملی گاز ایران گرفته شده است و به‌زودی مزایده آن برگزار می‌شود. اولین پالایشگاه گازی هستیم که co2 را به بخش خصوصی می‌فروشیم.

همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان در این پالایشگاه چگونه است؟

با توجه به توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان در داخل کشور، کمیته خودکفایی در این پالایشگاه تشکیل شده است. کار کمیته خودکفایی این است که برای تأمین قطعات و تجهیزات که خارجی هستند، شناسنامه فنی تهیه می‌کند و آن را در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان که شناسایی کرده است، قرار می‌دهد تا این قطعات به‌صورت پایلوت ساخته شود. قطعات و تجهیزات ساخته شده پس از تست در آزمایشگاه، ارزیابی ریسک و دریافت استانداردهای لازم به‌صورت محدود مورد استفاده قرار می‌گیرد و پس از تأیید نهایی، آن شرکت دانش‌بنیان در وندورلیست شرکت قرار می‌گیرد. هم‌اکنون ۹۹ درصد قطعات مکانیکی، ۹۰ درصد قطعات ابزار دقیق و ۹۲ درصد قطعات برقی ساخت داخلی سازی شده‌اند و دستیابی به این جایگاه با کمک شرکت‌های دانش‌بنیان بوده است.

 چه اقدام‌هایی در مرکز رشد پالایشگاه گاز خانگیران صورت می‌گیرد؟

این مرکز در سال ۱۳۹۹ راه‌اندازی و نخستین مرکز رشد تأسیس‌شده در سطح وزارت نفت است. برای راه‌اندازی این مرکز دو رویکرد اشتغال‌زایی و داخلی‌سازی تجهیزات با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان مورد توجه قرار گرفته است. در این زمینه، جوان‌های تحصیل‌کرده شهرستان سرخس که ایده‌های استارتاپی دارند، شناسایی، استعدادیابی و حمایت می‌شوند تا استارتاپ راه‌اندازی به تولید محصول بینجامد. هم‌اکنون در این مرکز رشد ۱۷ استارتاپ فعال داریم که سه استارتاپ به مرحله بلوغ و تولید محصول رسیده و از این پارک جدا شده‌اند. یکی از این شرکت‌های استارتاپی، توانسته با تولید ماده شیمیایی که مورد استفاده پالایشگاه است، انحصار آلمانی‌ها را بشکند. این ماده به تأیید پژوهشگاه صنعت نفت و پالایشگاه شهید هاشمی‌نژاد رسیده و استانداردهای لازم را نیز کسب کرده است.